SOBRE O LIBRO: CANCIONEIRO OENCIA E CONTORNA de X.L. Foxo

      Só un 28 de decembro poderíamos abordar esta nova que non o é, ou, dito doutro xeito, unha novidade que é vella, xa que se  produciu o pasado mes de agosto.  Non se trata dunha inocentada, Foxo non é un inocente aínda que o pareza. O creador e director da Real Banda da Deputación de Ourense, un ambicioso e interesado instrumento do poder político, dinamizador dun xeito de deformar a cultura tradicional, vén de publicar un primeiro volume baixo o título: Cancioneiro Oencia e contorna.  Cremos que só neste día, dende unha óptica situada nas antípodas deste personaxe, a nosa humilde Escola de Gaitas,  que tamén hoxe está de aniversario (o trixésimo segundo), somos quen de iniciar este comentario crítico porque ben sabemos que as aparencias enganan.   O despropósito de Foxo, neste libro e noutros, vai máis aló da confesión ególatra dun home sen luces. Os seus traballos que deambulan entre a falta de criterio e a aparente inxenuidade dun principiante, contrastan co voluminoso e pomposo acabado dos libros que publica.  É obxecto de polémica dende a súa irrupción no mundo da gaita, entrando coma un elefante nunha cacharreiría, provocando a denominada guerra das gaitas co seu invento da gaita marcial e os réditos que lle supuxeron, sendo o seu apego e dependencia dos poderosos, diríamos enfermizo (sen o seu apoio non sería nada), unha máis que significativa forma de implantar a súa visión interesadamente deformada do folclore.
          

A APARENCIA MOTOR DESTA OBRA "MONUMENTAL", O NÚMERO IMPORTA MÁIS QUE O CONTIDO

Lamentamos de veras recibir cun comentario máis negativo que positivo unha nova publicación, tan voluminosa como aparente, tan confusa como falta de rigor. Lamentamos tamén que Xosé L. Foxo que leva dando guerra no mundo da gaita dende hai ben de anos, non teña tampouco evolucionado, e, tan amigo como di ser da evolución, acometa esta nova empresa de asalto ao Bierzo con tan controvertidos ataques á tradición, reiterando os mesmos erros que apreciabamos xa na publicación do seu primeiro traballo sobre a gaita e que, xa daquela, non puidemos deixar de, á vez de os criticar, desenmascaralos. Nesta ocasión, tratándose dun traballo sobre o folclore do Bierzo, non podemos tampouco pasalos por alto cun simple “máis do mesmo” ou  categórico “un chove sobre mollado”.

 Chama a atención inicialmente a arrogancia do traballo, Foxo sempre foi pouco humilde. Reparemos no formato impresionante e monumental que escolle. Trátase dun primeiro volume (ameaza con máis) cunhas 450 páxinas, iso si con muita foto e pouca letra (ambas de tamaño algo máis grande do habitual), acompañado de 3 CD e un DVD (onde a imaxe do autor está omnipresente e as pezas de gaita que el interpreta son máis que as escasas que incorpora doutros gaiteiros vellos da zona). Sorprende a calquera este despregue de medios en tempos de crise e recortes como os que vivimos. Claro está que sobran mecenas fieis que con cartos públicos subvencionan traballos como este (3 Deputacións: León, Lugo e Ourense, 2 gobernos de Comunidades autónomas, a Junta de Castela e León e a Xunta de Galicia, e un comarcal o Consello do Bierzo). Pero, non se fíen das aparencias, o contido resultará contundentemente decepcionante para entendidos e afeccionados, para propios e estraños, pois se trata dun traballo,  onde a difusión convértese irremediablemente, páxina a páxina, en confusión altisonante (coma se fose unha marca patentada por Foxo). Confusión e pomposidade veñen da mao, e, no que pretende ser un “gran aporte ao folclore”, é en realidade, unha lamentable fraude aos lectores que, se non son inxenuos, irán descubrindo, folla tras folla, o engano, con mui contadas sorpresas agradables. Os informantes que aparecen no libro en ningún caso nos desilusionan, pero si o tratamento que fai Foxo desa información transmitida e da deformación dos documentos sonoros por el rexistrados dándolle a todo o recollido un mesmo valor.
Algo que era esperable, pero que non nos deixou de sorprender foi a grande dose de egolatría e narcisismo esgotador dos que, pensándoo ben, Foxo sempre foi vítima (a modo de exemplo, ademais do xa comentado acerca da súa omnispresencia no DVD, outro detalle é que nas múltiples fotografías, case tantas como páxinas, volve a haber un bo número nas que el aparece, iso si, a maioría en cor sepia para facelas pasar por algo antigo). Un Foxo ancorado naquela vella teima de postular como propio o que non o é, partidario do todo vale con tal de encher o saco con músicas de diversas procedencias, para vendelas como tradicionais. Digámolo de xeito breve e botando mao dun dito popular adaptado ao berciano: “daqueles pos, veñen estes trollos”.

 A CONFUSIÓN OCULTA BAIXO UNHA APARENTE INTENCIÓN DE DIFUNDIR 

      Antes de entrar en materia diremos que sobre o folclore no Bierzo hai ben poucas publicaciois realmente rigorosas, e abundan, iso si, aqueloutras que cargadas de prexuízos ou ben interpretan mal a súa riqueza e complexidade, ou ben simplemente a ignoran estendendo xeneralidades sobre o mesmo, seguramente por non entrar en polémicas ou evitar un terreo complexo como o territorio do tradicional nesta comarca.   Sen afán de caer, tamén nós, en apriorismos, pero co compromiso de clarificar no posible, para os que gustan do folclore, que é o que se debe ou pode considerar tradicional na nosa comarca, tentaremos fuxir das análises da música popular propia do Bierzo que botando mao dos prexuízos enchen a boca con palabras como “influencias”, relaciois ou concomitancias culturais (lease por exemplo a introdución do libro titulado El Bierzo, etnografía y folklore de las comarcas leonesas de J.l. Ponga e Amador Diéguez Ayerbe) para logo pasar á simplificación ou á xeneralización ás que faciamos referencia. Destas abondan tamén exemplos máis recentes que o antes citado de Ponga e Ayerbe. Son moi comúns sobre todo nos estudos que dende León ou Valladolid se realizan sobre a etnografía berciana (atopámolos por exemplo nun audiovisual recente sobre a pandeira e o pandeiro de Concha Casado e Joaquín Díaz), procurando “lo propiamente berciano” observamos un claro síntoma dos apriorismos anteditos e da conseguinte falta de rigor, a pesar de que fagan, unha e outra vez, fincapé no xa retórico “máximo rigor etnográfico” do seu labor de campo sistemático. Namentres tanto os bercianos e amigos do folclore, en xeral, seguimos contando cos dedos das maos traballos que evidencien a complexidade do Bierzo e non entren en contradiciois á hora de falar de folclore e de cultura galega no Bierzo, que é quen de convivir con manifestaciois claramente leonesas, sabendo que son as primeiras as que dan peculiaridade e singularidade á comarca (e que, de non existir, o Bierzo sería ben semellante a calquera das outras comarcas leonesas). Saibamos distinguir entre a pertenza administrativa e a identidade cultural para evitar confusiois.

Volvendo ao Cancioneiro Oencia e contorna, X.L. Foxo prescinde por completo dos estudos folclóricos existentes. Quererá indicar con isto que só é valido o seu modo de traballo? De novo emprende un camín en solitario, o primeiro que realiza sobre o folclore no Bierzo, sen enmarcar con precisión, con rigor etnográfico o complexo mundo folclórico que conflúe no Bierzo. Neste caso Foxo, seguindo a súa errada metodoloxía, diferente iso si, á que utilizan os traballos editados con anterioridade sobre o Bierzo, cae tamén na falta de rigor, porque parece evidente que ao autor este non lle preocupa.  Pola contra parece estar máis interesado no voluminoso e na aparencia da publicación, non presenta claridade de criterios, nin un estudo equilibrado e serio das pezas que recolle, a penas unhas vagas liñas na introdución, dando certa sensación dun traballo sen rematar. Se nos estudos anteriores doutros autores era difícil atopar algo que non fose o “propiamente berciano” (traballos nos que se dilúe, ou directamente marxina, calquera manifestación en lingua galega por ser “unha influencia” e  algo non xenuíno da comarca), no libro de Foxo dá a impresión que todo vale, non pensa para nada no “propiamente berciano”. Foxo aposta máis pola filosofía do “folclore no Bierzo” que a do “folclore do Bierzo”, é dicir, orixinario do Bierzo. Neste sentido Foxo comeza dicindo na Introdución ao “Cancioneiro Oencia e contorna” que a Serra galaico-leonesa galego falante conforma un tronco común coas terras do Caurel, un corpus único. Pretende “unha mostra veraz” de tonadas, contos, fala e costumes desa cultura unitaria e, na súa lóxica, inventa as “Terras d´Oencia”.  Aínda que é de agradecer que edite o volume en galego e con fórmulas do galego oriental, debemos sinalar que a ausencia de criterios volve a ser a súa norma, chea de contradiciois á hora de facer uso da lingua:  Utiliza unha grafía arcaica co apóstrofo propio do XIX, hiperenxebrismos, castelanismos,... de novo dá impresión que no terreo da lingua, ao igual que no do folclore, todo vale e que fai o que quere sen máis.

Das 350 pezas non todas teñen ese alto valor etnográfico que se lle atribúen gratuitamente os medios de comunicación e os presidentes das Deputaciois de León ou Ourense. Os contidos do volume, ademais das fotos, sobre todo son  letras e partituras das pezas recollidas (da páxina 51 á 431) que aparecen malamente agrupadas tras unha breve e protocolaria presentación asinada polo Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación universitaria da Xunta de Galicia, e unha mínima introdución desarbolada e caprichosa tamén, a medio camiño entre a confesión emotiva de intenciois e a análise da selección de temas que se inclúen no traballo.  É dicir,  faltan un estudo rigoroso dos contidos do cancioneiro e a meirande parte son letras e partituras sen máis, que se presentan clasificadas con criterios moi discutibles e cuestionables non tanto nos encabezados (coplas de cego, rondas, romances, arrolos, loias, etc...) como si por aparecer algunhas pezas nunha categoría que non corresponde ou por incluír pezas que poden ser populares, pero para nada tradicionais e, menos aínda, propias dos lugares nos que se di que están recollidas. Un indignado leonés facía o seguinte comentario, tras unha das presentaciois mediáticas, que tanto gustan a Foxo, do libro en León capital, nas que estiveron arroupando ao autor deste traballo de "alto valor etnográfico"( dío a nota de prensa) o Presidente da Deputación de Ourense e a Presidenta da Diputación de León: “Una pena que la Diputación de León invierta dinero en un proyecto que deja bastante que desear, en el que se incluye mucho repertorio que no es tradiiconal, como canciones de Manolo Escobar o Concha Piquer. Además el señor Foxo demuestra su total desconocimiento de la música tradicinal de León, resultando el libro una pieza más del movimiento aculturador que Galicia lleva a cabo sobre el Bierzo. Por desgracia, otros proyectos hechos desde León, con fines similares y más conocimiento, son despreciados por las instituciones de nuestra provincia y comunidad."



          Todas as persoas que contribuíron a facer posible esta recollida (os seus informantes) merecen todo o noso respecto, mesmo sentiranse orgullosas inconscientemente de formar parte deste libro, pero non son responsables da terxiversación que cos seus cantos levou a cabo X. L. Foxo. Sen lugar a dúbidas, Foxo intenta xustificar e asentar o seu proxecto, digámolo como o indignado leonés, "aculturador" (queremos entender de Bandas de Gaitas ao xeito marcial ou escocés) que con traballos coma este e aproveitando o baleiro existente, como xa dixemos, crea maior confusión. Neste traballo non é ouro todo o que reloce, no cancioneiro hai pezas tradicionais e outras, unha parte significativa, que non o son, pezas que pertencen a distintas culturas (galegas, castelás), fórmulas antigas e outras moi modernas, todas amalgamadas sen comentarios ao respecto como se formaran un corpo único e tradicional de Oencia e a súa contorna. Quen se achegue a el, que saiba que debe realizar unha análise a conciencia das pezas e seria desexable que se peneirara ese ampuloso número de 350, cousa que Foxo non fixo; se cadra non quere, se cadra, non pode ou non sabe.  

Imos ver, se ben o que aparece no seguinte vídeo, unha ronda de Arnado e un acontecido, son pezas que están xustificadamente incluídas neste volume, hai outras das que sinceramente non entendemos a conto de que se seleccionaron. Poñamos logo un exemplo deste todo vale que Foxo aplica. Unha cantiga tradicional castelá moi coñecida incluída no apartado que titula Cantares varios entre os que recoñece, na introdución ao cancioneiro, que hai cantos que "emigraron dunha cultura a outra" para acto seguido indicar que " pretendemos que este traballo sexa un documento veraz do que cantaban e contaban as xentes dos lugariños da Serra do Berzo que forman un corpo unitario cultural reflexado nunha lingua e toponimia absolutamente galegas". Logo pouco representativo debería ser este canto castelá e mesmo sería lexítima, ao noso modo de ver, a súa exclusión do libro. Foxo optou por incluíla, como outras muitas semellantes. A cantiga da que falamos está na páx 156 e chámase veño de moler morena que como podemos comprobar, aínda que chegou algún día a Oencia pertence a un repertorio ben distante e distinto do propio de zona. Esta peza foi así interpretada por Agapito Marazuela, un dos máis recoñecidos músicos tradicionais de Segovia. 

E das gaitas e gaiteiros en tan monumental traballo, ben pouco aporta que xa non se saiba, poucas testemuñas e malas gravaciois. Menos aínda son os comentarios e datos sobre eles que estaban en gran parte xa publicados noutros estudos, entre outros os realizados pola propia Escola de gaitas de Vilafranca. Realmente neste apartado esperabamos algo máis. As gravaciois limítanse a Francisco Terrado Farelo, gaiteiro de Oencia (1918-2009) e algúa de Joaquín Bao Prieto de Arnado.  

Os realmente amigos do folclore no Bierzo (asociaciois, agrupaciois músicais, estudosos...) debemos logo evitar caer na confusión e saber que este volume non é un traballo moi interesante, como xa temos visto que aseguran equivocadamente alguis é un traballo interesado. Tamén debemos responder, na medida das nosas posibilidades e posibles (que non son os de Foxo) con estudos máis serios, se cadra máis sinxelos e humildes, pero tamén máis acabados e sobre todo, máis respectuosos coa nosa cultura tradicional.

Nós temos feito algunhas recolleitas en Oencia, Castropetre, Visuña, Romeor,...esperamos podelas sacar á luz proximamente e contribuír así a evitar simplismos e despropósitos que no mundo do folclore empobrecen e sobran.

Morreu Emilio Díaz Gutiérrez Gaiteiro de Vilar de Aceiro

Acabámonos de enterar que Emilio Díaz Gutiérrez, o gaiteiro de Vilar de Aceiro vén de morrer onte. Nacera en 1929 un 29 de novembro, logo acababa de cumprir 84 anos de idade. Tan só hai uns días editabamos un vídeo con motivo do día de Sta Cecilia, que quería lembrar a todos os gaiteiros bercianos e incluíamos a Emilio entre a nómina de músicos tradicionais vivos. Formaba parte dunha saga de gaiteiros dun pobo que deu numerosos músicos e un val, o val do Burbia, que é referente para a gaita no Bierzo ao longo do século XX.

Con el compartimos en varias ocasiois tocatas na romaría de Fombasallá, lugar de encontro dos gaiteiros vellos do Bierzo Oeste ata hai ben pouco. Con Emilio compartimos magostos na cantina do pueblo e del recollemos temas como o Pasodobre que nós bautizamos de Emilio na súa honra e que popularizou Treixadura por toda Galicia entre as pezas do seu CD de presentación (peza nº 7), cuxa partitura podémola consultar tanto na súa páxina como noutras como a de folkotecagalega.

Un momento para nós moi especial foi  o Festival no Teatro de Vilafranca  no mes de decembro do ano 1991, cuando ao cumprir os dez anos de existencia a Escola de Gaitas da vila, tivemos a sorte de contar con el para celebrar esa data cunha gravación de gaiteiros vellos. Participou así na primeira gravación específica que sobre a gaita no Bierzo se levaba a cabo, unha cassette editada por TECNOSAGA. Daquela interpretara tres temas Muliñeira, Rumba e Pasodobre, aínda que só dous apareceron logo na cinta. Sabemos que aquel día tamén foi para el moi grato porque era unha das primeiras nas que se lle homenaxeaba, nas que se dignificaba o seu bon facer como músico tradicional fóra do ámbito máis local e que el mesmo agradeceu aquel día e tempo despois. Nós tampouco perdemos esa especial querencia por el. Hai pouco tempo incluímos a Moliñeira ou muliñeira de Emilio (que interpretou Marisa Cela á gaita), ademais do seu Pasodobre no CD dos gaiteiros de León: Farrapos, furacos e foles. 

 Xa levaba muitos anos vivindo en Toral dos Vados, onde non pasou desapercibida a súa dedicación musical, motivo polo que os seus novos vecíños recoñecéronno como gaiteiro de Toral. Foi este o lugar onde morreu, onde o entrevistamos xa hai bastantes anos, por última vez, porque a quen se achegaba a el non tardaba en ensinarlle o que máis lle gustaba, a música popular. Colaborou coa posta en marcha dun grupo de gaiteiros de Toral, os preliminares do que hoxe é a Banda de Gaitas Mencía . Tampouco era nada difícil escoitalo tocar a gaita, ou cantar, só había que llo pedir. Como testemuña do que dicimos, circula algunha gravación por youtube de non hai tanto tempo e onde se perciben xa os problemas físicos que lle viñan afectando seriamente a súa saúde e que lle impedían tocar máis a miúdo.

Deixounos un dos "jilgueros" do Vilar de Aceiro ao que non esqueceremos.

No día dos músicos: In memoriam

No día da nosa patroa Santa Cecilia (ou tamén chamada Sta. Icía nun galego máis normativo) lembramos aos nosos gaiteiros,aos do país, do Bierzo e a contorna. Un exercicio de memoria e de cariño co que nos alimentamos con ese pan da identidade que, como alguén sabio dixo, amasamos dende ninos e levamos para sempre nos corazois:

Os temas incluídos son dúas pezas propias da comarca,  recollidas e interpretadas por gaiteiros da Escola de Gaitas de Vilafranca e incluídas no traballo recentemente editado: Farrapos, furacos e foles ( gaiteiros das comarcas leonesas).

A GAITA E A CHIFRA NA PROVINCIA DE LEÓN NAS II XORNADAS ARREDOR DA MÚSICA TRADICIONAL

Nas II Xornadas arredor da Música Tradicional que organizaron en Santiago de Compostela a Asociación de Gaiteiros Galegos  cuxo programa podemos consultar na páxina web, a gaita no Bierzo estivo presente desta vez a través dentro do relatorio: “A gaita e a chifra e o tambor na provincia de León” que ofreceron, mao a mao, Rafael Busto e Luis Mondelo, e aínda que o tempo foi algo xusto puideron debuxar unha aproximación  a estes dous instrumentos na provincia de León e ilustrar tocando algunhas pezas tanto á gaita como a chifra e o tambor.

O traballo destes dous entusiastas do folclore berciano está en pleno desenvolvemento e coloca enriba da mesa hipóteses de traballo interesantes como é  a da certificación de contextos e momentos nos que estes dous instrumentos, a chifra e a gaita tocasen xuntos. Desta curiosa asociación de instrumentos parece que Luis Mondelo ten escoitado da súa existencia, por exemplo, a gaiteiros da Cabreira como Moisés Liébana, e coinciden con outras testemuñas iconográficas como a que aparece nun retablo polícromo do XVII de San Bartolo de Valdefrancos de Valdueza.  Precisamente un dos aspectos destacables do relatorio foi a colección de imaxes dos instrumentos tradicionais obxecto da disertación,  tanto da catedral de León, como doutros retablos bercianos moi chamativos.

 No tocante a gaita, en gran medida, e como el mesmo recoñece, o traballo de Rafa Busto Ferrero é debedor do que realizamos na Escola de Gaitas de Vilafranca anos atrás, incorporando a súa propia experiencia no mundo da gaita a través fundamentalmente do seu labor en Alegría Berciana.

 Luis A. Mondelo  desenvolve o seu traballo fundamentalmente ao redor da chifra e o tamboril centrado nas comarcas que tein maior presenza, é dicir,  o Bierzo e Maragatería, pois parece ser que a medida que avanzamos cara a León dende Maragatería esta chifra segundo asegurou vai perdendo vigor polo que o núcleo de instrumentistas no século XX estaba na Maragatería e no Bierzo Este, na montaña occidental do Bierzo tampouco tivo instrumentistas.

 Falaron destes dous instrumentos que teñen unha forte presenza na música tradicional do Bierzo, pero que noutras comarcas leonesas como se viña deducindo non o son tanto. Temos iso si que establecer claras excepciois. A da Cabreira e Valdería onde a gaita e a chifra tiveron grandes cultivadores e outras zonas como Babia nas que a gaita son do ámbito asturiano.

Sobre as hipóteses ou preocupaciois que manteñen Rafa e Luis, como son a da procura dunha gaita “tipo” leonesa ou a xa mencionada antes, que gaita e chifra tocasen xuntos, cremos que aínda hai bastante que falar e bastante máis que investigar. Só dous apuntamentos para contribuír ao debate. A gaita de León non cremos que exista como tal. No Bierzo, a comarca máis rica en gaitas da actual provincia de León, non atopamos gaitas vellas que sexan distintas das do Caurel ou Pedrafita, logo non poderíamos chamalas nunca leonesas, seguramente deberíamos denominalas con maior rigor galegas.  O corte asturiano da gaita de Babia é evidente, e podemos facelo extensible a gaitas da Montaña Occidental de León.  Restaría o caso da gaita da Cabreira ou de Maragatería, (mesmo a de Cepeda, aínda que non o podemos asegurar, si aventurar pola súa proximidade coa Maragatería), que poderían ser galegas se lle facemos caso ás referencias bibliográficas existentes e recorrentes, pois, como di o Padre Isla no Fray Gerundio de Campazas (1768):

“No había órgano, pero éste lo suplían con muchas ventajas dos gaitas gallegas, que de propósito había hecho venir de la Maragatería el mayordomo, y las tocaban dos maragatos rollizos, tan diestros en el arte, que los llamaban para todas las fiestas recias de San Román, Foncebadón y el Rabanal, de donde se extendió la fama hasta el mismo Páramo, con ser así que hay mas de ocho leguas de camino. Y Antón Zotes, a quien llegaron estas noticias por haberlas oído casualmente en el puente Vizana a un criado del maragato Andrés Crespo, al tiempo que cargaba la recua, al instante envió a llamar a los dos famosos gaiteros, ofreciéndoles veinte reales a cada uno, traídos y llevados, comidos y bebidos; y como esta era la primera vez que se había oído semejante invención en las misas de aquella tierra...” Ou como tamén certifica anos despois o vilafranquino Enrique Gil y Carrasco nunha descrición costumista  dunha voda maragata en el Semanario Pintoresco Español (1836): “Al otro día, no bien despuntaba el alba, ya la gaita discurre por el lugar tocando la alborada y reuniendo a almorzar a los convidados de la boda. Acabado el almuerzo tocan a misa, y entonces el padrino, el padre dela novia y demás convidados varones se dirigen a la casa del novio, precedidos de la gaita y de los amigos solteros del novio llamados a tal ocasión mozos del caldo, que van haciendo salvas con sus carabina”.

Logo, a gaita en Maragatería podería ser  tan galega como a do Bierzo. Precisamente Luis Mondelo trouxo a estas II Xornadas, ademais dunha fermosísima e rica colección de chifras leonesas, unha magnífica gaita vella que mercou en Lucillo (Maragatería) sobre a que, a primeira vista o construtor de gaitas e requitas Olimpio Xiráldez  estableceu un paralelo con outra gaita vella de Estás (Tomiño) Galicia, cousa que confirmou tamén Pablo Carpintero.  Queda aberta a posibilidade dunha gaita máis arcaica, non menos que as que habería antigamente en Galicia, que se mantivo na Cabreira? É desde logo unha hipótese a estudar.

No referente a que tocasen xuntos unha gaita e unha chifra, seguramente déronse casos como se certificou por activa e pasiva e como se tein tamén constatado en zonas de Portugal. Por certo, podemos ver no programa da TVG Luar do 15 de novembro do 2013 no minuto 16 en diante a explicación que dá Pablo Carpintero e unha hipótese sonora en re que realizan Rafa Busto e Luis Mondelo. (Como curiosidade na segunda hora do programa da TVG citado un grupo do Cebreiro acompañado por gaiteiros bercianos bailou ao ritmo das muliñeiras de Isidro do Soutelo de Trabadelo).

De todos os xeitos hai varias dúbidas que se nos abren despois deste relatorio sabendo que está documentado de vello (como se certifica no traballo recente de Concha Casado Las danzas de paloteo y las representaciones teatrales en los pueblos de La Cabrera (2009)) que as Danzas da Cabreira están acompañadas da gaita. Cal é logo a presenza da chifra na Cabreira? Cal era o acompañamento das danzas no Bierzo, era só a chifra e o tamboril, seguindo o modelo dos danzantes da Fornela?

Deixaremos eiquí, polo de hoxe, o asunto e volveremos noutra ocasión á análise máis pormenorizada dos aportes deste dous amigos, estudosos e investigadores meritorios da nosa música tradicional no Bierzo.

Deixounos a entusiata gaiteira Cristina Fdez. Álvarez

Cristina, non podemos deixar de falar contigo, porque estar sen ti non é nada doado de sobrelevar. Hai só unhas poucas horas que nos deixaches, aínda que ben sabes que é imposible que nos deixes por completo. Volver a tocar sen a túa presencia vai ser difícil, pero tamén sabías que a música que compartimos tantas veces era o medio para facer case eternos os nosos sentires, o noso compromiso coa memoria e agora reclamas para a túa despedida só un simple son dun tambor coa gaita e o seu bombo, que será,creme,

como un latexo profundo e vivo de vida, son quen de calar, se cadra por un momento,

a cruel tallada de silencios e carencias na que nos deixas.

Hai dúas palabras que te acompañaron de cote e que te identifican. Unha era "primavera", aínda que nacisches, eu ben o sei un 30 de outubro de hai 47 anos. A outra é un verbo co que na miña cabeza sempre quixen resumir a túa forma de ser: o verbo galego devecer, que é algo así como desexar con afán, vivamente. Así viviche e así te gardamos na memoria. Somos o que recordamos, verdade! Eras,Cristina, unha primavera alegre e permanente, tanto polo teu carácter amable e festeiro, como polo cordialidade dunha leal e comprometida compañeira. De pequena eras a "primaverita" e había poucas persoas que deveceran tanto a Festa do Maio coma ti. Imaxes imborrables deixas na retina de todos, non só tocando a gaita, o bombo ou a pandeireta, tamén dos teus carteis, os primeiros que imprimíamos para a Festa, e das innumerables troulas que vivimos, non hai quen nos roube o bailao!     Bailamos tanto cos Paseniño, cos Treixadura nos magostos e nas romarías baixo os pradairos ou ultimamente mesmo, de xeito virtual no facebook (no que fixeches para a Escola máis de mil amigos)
que así é como queremos lembrarte, como a ti che gustaría que fagamos, cun sorriso. Tivemos tanta sorte ao atoparmos contigo nesta vida ...  

Estes días namentres a tremenda morte axexábate no hospital, de novo escoitei o último tema que tocamos xuntos e ao escoitar o latexo fondo do teu bombo que resoa de seu nos meus adentros, como o son dun corazón que ama a vida, como o son dunha muiñeira cargada de morriña, esperaba fuxir desa funesta sombra que entolda hoxe a luz do día. Non puido ser.



Agora desexar, desexamos que todo se deteña para despedirte cun adeus sinxelo e sentido, sabendo que seguirás con nosoutros moi adentro, xa non terás que subir máis a un escenario, agochada nos nosos corazois tocarás e tocarás, tocaremos contigo tantas e tantas veces, porque a vida é teimuda e insiste en continuar.

Un biquiño.

Gaiteiros das comarcas leonesas

Baixo o título "Farrapos, furacos y foles" vén de editarse un traballo que procura recoller a diversidade actual do mundo da gaita nas comarcas da provincia de León. Trátase dun traballo que reúne unha ampla representación de temas e de gaiteiros do Bierzo, a Cabreira, Llaciana pero tamén unha máis tímida presenza de temas e gaiteiros doutras comarcas centrais e orientais da provincia como Babia ou da chamada Montaña leonesa. Faremos logo unha breve reseña crítica deste CD.

En primeiro lugar, temos que valorar como moi positiva a iniciativa que, coordinada polos gaiteiros Rodrigo Martínez e Victor Astorgano, reúne a 18 intérpretes de distintos puntos tentando dar idea do conxunto de agrupaciois e avances que se veñen realizando sobre a gaita de fol desde hai uns 25 anos e que supuxeron un incremento considerable de novos gaiteiros/as na provincia.

O CD, seguramente sen querelo, reflicte a evidencia ao reafirmar algo que xa temos constatado á hora de falar da extensión da gaita, de fol e/ou tradicional no que é hoxe o territorio leonés: a maior presenza do instrumento nas comarcas occidentais, menor a medida que avanzamos cara oriente (dos temas tradicionais que se gravaron, a maioría, 18 pezas, pertencen ao Bierzo e 9 á Cabreira, sumando unhas 27, que supoñen algo máis do 50 por cento do CD). 

Un dos logros deste traballo, para quen non coñeza as vicisitudes do mundo da gaita na provincia, é que reproduce, en gran medida, a variedade do fenómeno musical asociado a este instrumento, aínda que se cadra o desequilibrio entre a parte oriental e occidental é, na realidade, aínda máis pronunciado.  Amósase, iso si, o esforzo por recuperar e ampliar o repertorio da gaita nos lugares e comarcas onde habitualmente se silenciaba a súa presenza.

Con moi bo criterio, segundo a nosa opinión, esta iniciativa musical respecta a formación máis tradicional dos gaiteiros solistas, ese bon facer dos gaiteiros populares, desterrando acertadamente a distorsión que supón o fenómeno recente das bandas de gaitas que loxicamente son obviadas. Se temos en conta que a maior parte dos temas gravados son catalogados como tradicionais (aínda que poderiamos falar dunha certa incoherencia ao introducir 7 temas de autor nun total de 52) normalmente aparecen amalgamados, pois o conxunto de 18 intérpretes tocan dúas ou tres pezas (hai quen seleccionou ata cinco) o que produce unha sensación auditiva máis variada e rica, difundindo temas descoñecidos ou redescubrindo outros que permanecían un tanto ocultos ou dispersos en gravaciois dos anos 90, ás veces difíciles de conseguir.

Sobre a filosofía do traballo tamén quixeramos anotar certas eivas que presentan o conxunto de pezas do CD, como é o “totum revolutum” pouco didáctico de pezas colocadas aparentemente sen criterio, o que pode levar á confusión dos neófitos e a pensar que un territorio administrativo con 150 anos de vida (como a división provincial actual)  é igual ao das distintas culturas tradicionais que nel conviven. Alberto Jambrina na reseña que se inclúe na carátula de Farrapos, furacos  y foles  dalgún xeito cremos que “desculpa” que se reúnan “gaitas gallegas y asturianas en do y en si b”  a carón de “gaitas que podemos fijar dentro de un contexto pastoril de afinaciones neutras”. Estamos a reproducir certos prexuízos na análise da situación da gaita nos últimos cen anos, evitando catalogar as cousas polo seu nome. De aí que o mesmo Jambrina fale de “varias prácticas gaiteras” sen rachar de cheo coas vellas teimas das influencias e “vinculaciones con las zonas limítrofes” á hora de abordar a existencia de distintas gaitas nas que se deu simplemente unha evolución digamos "natural" como a que temos que admitir para a gaita no Bierzo ao longo do século XX, sendo tan propias as denominadas gaitas de fol, como as galegas.   Ollo!,  a evolución da gaita no Bierzo foi en paralelo á de gran parte de Galicia, logo, é tan propia como a denominada “gaita de fole” que en realidade se corresponde a un estadio anterior. Isto si que o recoñece abertamente Jambrina “afinaciones naturales de muchos instrumentos populares de viento de todo el mundo incluidas numerosas gaitas antiguas de Galicia, Asturias y Portugal”. A saber, nuns lugares deuse esa evolución (insistimos desde comezos do XX) do modelo tradicional de gaitas que se preparan para os dúos, como é o caso do Bierzo, noutros estase a dar un proceso de transición, posiblemente na Cabreira, e noutros unha situación de “recesión/estancamento” do uso do instrumento de características normalmente máis primitivas. Evidentemente non podemos considerar tradicional o que fan os gaiteiros desde hai tan só 20 anos.

Botamos de menos, nun traballo de difusión coma este, un complemento (mesmo en formato PDF, como o que se facilita aos interesados reproducindo as partituras das pezas do CD e é un material de agradecer) un pequeno estudo que faga algún tipo de comentario e análise sobre o repertorio gravado.  O comentario de Jambrina na reseña resulta escaso e insuficiente, volvendo a usar circunloquios como "la moliñeira de Sésamo hemos de contextualizarla en el Bierzo y en la ligazón de esta zona con Galicia", en lugar de falar claramente de repertorio de corte galego,  pensando na aprendizaxe e fixación de criterios claros para os gaiteiros actuais e futuros. O estudoso da Escuela de Folklore de Zamora naturalmente faise eco de semellanzas que se dan especialmente entre o repertorio cabreirés e o de Zamora, ou os obvios entre a tonada asturiana e a montañesa, mesmo se preocupa pola relación da chifra e da súa influencia no repertorio da gaita.  Gustaríanos que houbese algún comentario máis profundo partindo da particulariedade que se dá neste territorio da confluencia do mundo da gaita co da chifla, semellante aos certeiros que fai o galego Pablo Carpintero no seu libro Instrumentos musicais na tradición galega(2009) ou  na dirección que apuntan outros traballos citados no noso libro  Palillos de Madeira (2010) sobre os xigantes e cabezudos de Vilafranca, no capítulo referido á danza e aos gaiteiros.

Para coñecer outras referencias sobre este traballo na prensa: no Diario de León 2012  e no 2013. O traballo está editado polo selo Música Contsume

No día 24 desde o Bierzo alborada para Rosalía

Hoxe día 24 de febreiro de 2013 a Escola de Gaitas de Vilafranca do Bierzo interpretou unha alborada para Rosalía de Castro á par que outros moitos gaiteiros/as de Galicia e para celebrar o 176 aniversario do seu nacemento en Compostela, na honra da autora do libro dos Cantares gallegos que se publicou hai 150 anos. A niciativa parte da Asociación de Gaiteiros Galegos, da Fundación Rosalía de Castro , da Real Academia Galega e da Universidade de Vigo.

Este día ás 12 h. soaron á par desde o Bierzo ata o mar en máis de 50 lugares unha alborada. Podedes comprobar como soaron no enlace da Fundación Rosalía de Castro entre as que figura a nosa.

UNHA ALBORADA PARA ROSALÍA

A Asociación de Gaiteiros Galegos vén de anunciar unha iniciativa que parte da Fundación Rosalía de Castro e que soliciata dos gaiteiros e gaiteiras facer unha honra na mañá do próximo día 24 de febreiro, día en que naceu a poetisa en Compostela.  Faise este chamamento ao coincidir este ano co 150 aniversario da publicación do seu libro "Cantares Gallegos" que precisamente remata cunha Alborada na que a propia autora (en nota aclaratoria indica que foi de grande dificultade escribila por desexar que a composición poética seguise á musica dunha alborada que ela escoitara).

Como aclaran os organizadores da proposta,  os coñecidos estudosos Perfecto Feijoo e Castro Sampedro fixeron daquela as indagacións pertinentes para localizar dita alborada no repertorio dos gaiteiros que puído escoitar Rosalía. A pesar que non hai unanimidade, como consecuencia deste estudo, circula desde entón unha Alborada co nome de Rosalía que tocaron entre outros os gaiteiros de Soutelo de Montes ou Ricardo Portela.

Existe unha versión recente na que se intenta fundir música e texto recitado e cantado que merece a pena escoitar. Trátase do cuarteto de Jazz de Abe Rábade e Guadi  Galego, ademais do magnífico recitador Anxo Angueira, presidente actual da Fundación Rosalía de Castro e un dos promotores da alborada para Rosalía:

No Bierzo temos a sorte de contar cun cantautor, Amancio Prada, que tamén lle puxo música e voz ás composicións de Rosalía, entre elas este poema  titulado "Un repoludo gaiteiro"do libro antes citado:




Non estaría mal que os gaiteiros do Bierzo interpretasen o próximo día 24 unha Alborada na honra de Rosalía... como o vai facer a Escola de Gaitas de Vilafranca, a vila natal de Sarmiento, un precedente da recuperación do galego na escrita. Tamén o Bierzo, mesmo antes que Rosalía, adiantouse en dous anos cunha obra de máis de 9000 versos no galego da zona. O seu autor Antonio Fernández Morales e o libro "Ensayos poéticos en dialecto berciano" coinciden en estilo, intención e temáticas cos Cantares Gallegos de Rosalía,  polo que podemos dicir que ambos son dous libros fundamentais do movemento literario denominado Rexurdimento.

A morte leva consigo a outro gran gaiteiro

Morreu hai xa uns días Xosé Marentes, un dos gaiteiros da zona de Fonsagrada. Por ser unha das zonas que percorrimos e da que gardamos gratas lembranzas, resúltanos próxima e queremos dende o Bierzo enviarlle unha aperta aos amigos da gaita desas terras.
Vendo un vídeo que colgou en youtube, xunto outras entradas pertencentes a outros gaiteiros desta comarca tan gaiteira, entendemos axiña o importante que é a recolleita destas testemuñas da gaita e dos gaiteiros do século XX, un século como xa temos dito, transcendental para poder documentar a historia do instrumento  e o patrimonio cultural que xira ao redor do mesmo. En youtube hai varios vídeos dos gaiteiros desta comarca colgados por Edelmiro, un entusiasta gaiteiro, imaxes que segundo comenta Luis Prego, outro namorado do folclore galego, é posible que foran gravadas nos anos 90 no Museo Comarcal da Fonsagrada  por un colectivo que tamén estivo gravando nas terras do Bierzo, o colectivo Berce, ligado ao traballo da Asociación de Gaiteiros Galegos.
Vaia pois como recordo do bon facer de Xosé Marentes e na súa memoria este vídeo:

Encontro de Gaiteiros Tradicionais (II)

  Estas son a portada e contraportada da carátula editada por Tecnosaga no vrao de 1992 da gravación que se realizou o 28 de decembro do 1991 no Teatro de Vilafranca do Bierzo para celebrar o X aniversario da Escola de Gaitas desta vila. A continuación seguimos reproducindo os textos do interior da mesma.

AS PEZAS E  OS  SEUS INTÉRPRETES (podes ir escuitando as pezas nos respectivos enlaces)


CARA A:  OS GAITEIROS DO PAÍS

Jota de Farelo:  José Farelo, natural de Hornixa (Corullón) acompañado ó tamboril por Ángel Barba Quiroga e ó bombo por Lisardo Bóveda, rememora unha vella jota que de mozo escoitou no seu pobo de fonda afición á gaita.

Moliñeira de Vilar: Tócaa Emilio Díaz Gutiérrez pertencente a unha saga de gaiteiros: "Os Gutiérrez" de Vilar de Aceiro (Vilafranca). Do seu tío, gaiteiro do cuarteto, aprendeu un repertorio que hoxe conserva coma un legado familiar. Acompañan a Emilio, Nemesio García á caixa e o bombo José A. Viejo González.

Rumba: Emilio coa mesma formación interpretou tamén unha rumba, ritmo fruito da moda á que os gaiteiros víanse obrigados a adaptarse pola esixencia e para agrado do público.

Muliñeira do Pombo: Francisco Terrado Farelo (Oencia) recolleu dos cuartetos que tocaban sendo el mozo, entre eles o de Pedro "o Pombo", pezas propias coma a presente muliñeira que soou nunha gaita que tein de máis de 70 anos, tocando á ciaxa Mauel Rodríguez Oulego e ó bombo Francisco Rodríguez fernández, vecíns do gaiteiro.

Jota cantada: Os gaiteiros ao ter que facer a festa enteira tiñan no repertorio pezas cantadas para darlle máis variedade. esta jota cantada foi seleccionada do repertorio do gaiteiro Leonardo Gallego e de Agustín García, que puxo a voz, ambos os dous sendo naturais do concello de Trabadelo, residen en Vilafranca. Pepo Nieto, percusionista da Escola tocou o tamboril.

Montañesa/ A Carolina: Os mesmo inteépretes engarzan dúas pezas moi do gusto dos gaiteiros tradicionais cousa que no transcurso da festa facían de seguido. A montañesa é representativa das pezas cantadas en pequenos corros cun sabor autóctono que os informantes chaman "do pueblo"ou "propias". outramente " as asturianadas" parecen responder a unha influencia recente no Bierzo espalladas desde zonas mineiras. A Carolina, pola contra, é moi popular, trátase dunha canción ampliamente estendida non só nesta zona.

Furiqueille a muller a Bartolo: Clemente de Ferreira (Ibias) gaiteiro que dixita pechado e digno representante do xeito de todar, do repertorio e da afinación da gaita de concellos como o seu, Navia de Suarna e a a parte máis occidental do val ancarés que manteñen peculiaridades especificas moi chamativas, tanto como o mesmo nome da muiñeira que interpreta acompañado de Cándido Meixide.

Jota dos 28 puntos: Clemente interpretounos tamén unha jota moi estendida e coñecida, incluso por gaiteiros asturianos. Agradecémoslle moi de veras a súa participación no Encontro, así como aos seus amigos de Ibias que a fixeron posible.*

Pasodobre Arxentino: Lisardo Bóveda é un gaiteiro nada na provincia de Ourense, pero de tempo atrás reside no Bierzo. A súa colaboración desinteresada contribuíu grandemente á realización do Encontro. Lisardo e Gonzalo, o seu fillo, ás gaitas, Ángel Barba Quiroga ó tamboril e José Farelo ó bombo interpretan un pasodobre, ritmo recente coma a formoación utilizada, o dúo de gaitas, que chega a estas terras pola influencia que tiveron dúos de gaitas como os de Soutelo de Montes (Pontevedra).


CARA B: ESCOLA DE GAITAS E INVITADOS

Volteo de campanas (13 setembo 1981):  Unha das derradeiras ocasiois nas que as campás de San Nicolás o Real voltearon no día da festa patronal ten cabida eiquí pois forma un todo coa danza dos Xigantes. Sirva esta gravación de reivindicación do patrimonio folclórico reclamando de quen dependa a recuperación deste volteo.

Danza de Xigantes e cabezudos: Esta peza tocouna José Fernández, gaiteiro de Vilafranca, quen co seu pai, autor deste pasodobre posiblemente, formaba parte dun dos tres cuartetos que a principios de século había na vila. Introducimos unha segunda parte con outras versiois entre elas a do gaiteiro que saía cos xigantes ultimamente, Isidro Álvarez.

Procesiois:Dáus pezas procesionais recollidas do gaiteiro de Soutelo (Trabadelo), Isidro Álvarez. A primeira de carácter máis tradicional era interpretada na procesión de Corpus de Soutelo. A segunda parte do repertorio da banda de Vilafranca para as procesiois de Semana Santa, que Isidro tocou no ano 80 na procesión de Venres Santo.

Pasodobre de Pepe: Recollido do repertorio de José Fernández trátase dunha peza de principios de século, ritmo que causou furor daquela, sendo incorporado e adaptado polos músico locais. Nós tocámolo coa formación de quinteto (moi frecuente destas datas na zona) que contaba con dúa sgaitas, clerinete requinto, tambor e bombo.

Muliñeiras de Isidro: A muiñeira, muliñeira ou moliñeira (das tres formas é chamada) é o con muito o ritmo máis representativos presentes na zona. Estas dúas xuntas recollímolas do repertorio de Isidro Álvarez.

Jota de Lugo: No apartado de invitados contamos coa presenza duns amigos que son da casa.  Con eles convivimos muitas veces na Romaría de Fombasallá, lugar deencontro dos gaiteiros do páis. Eles son "Os Tafaredas" gaiteiros de Pedrafita do Cebreiro.

Jota de Melide: Esta peza recollida dos Garceiras de melide, interpretouna Cándido Meixide, qu etocou a gaita de barquín (copia dunha curiosa rareza do sul de pontevedra) e Loli Bravo á pandeireta. Os dous son membros de Pallamallada (Vilagarcía de Arousa) un dos grupos tradicionais de maior prestixio no folclore galego.

Abrente en Cordobelas: Alborada composta por Roxelio de Leonardo Bouza que foi interpretada por Xaquín Xesteira, nado en Cambados (Pontevedra) que con vinte anos de idade ten unha longa traxectoria no mundo da gaita. Pertence aos Gaiteiros Treixadura, sendo anteriormente alumno de nando casal na Banda de Gaitas de Vilanova de Arousa. El puxo unha rúbrica do bon facer dun gaiteiro neste Encontro de gaiteiros Tradicionais. O tamboril tocouno Pepo Nieto da  Escola de Gaitas.

Vilafranca, xullo de 1992

* Esta peza que Clemente tocou non foi incluída finalmente na gravación debido a un erro da casa discográfica, aínda que si aparece nos textos. No seu lugar no cassette pódese escoitar a Moiñeira de Batribán.

Encontro de gaiteiros tradicionais (I)

Reproducimos a seguir o texto impreso na carátula da gravación deste Encontro de Gaiteiros Tradicionais (editada no vrao do 1992 por TecnoSaga) baixo dous epígrafes: o primeiro centrado na organizadora do evento, e o segundo na filosofía e estrutura do Encontro. 

ESCOLA DE GAITAS DE VILLAFRANCA

A Escola de Gaitas naceu no inverno do 1981 como aula de música do Instituto de Cultura Popular “Gilberto Núñez Ursinos”. Desde o seu nacemento tein participado en numerosas festas e romarías como grupo de gaitas. Mais a Escola tamén desde os seus comezos levou a cabo un activo labor cultural chegando a legalizarse como asociación no ano 1986. No noso traballo de recuperación de costumes temos que salientar distintas manifestaciois do ciclo tradicional (fogueiras, magostos, xogos...), pero especialmente destacable é a organización da Festa do Maio, unha reliquia do folclore de campo cultural galego da nosa vila natal, unha tradición moi peculiar e chamativa que estando a piques de desaparecer e, tras un estudo rigoroso, voltou a enraizar de novo.

Outramente a Homenaxe ós Gaiteiros de Villafranca (4-xaneiro do 1988) principiou un traballo consciente de recolleita dos gaiteiros da zona que fixo posible o Encontro de Gaiteiros Tradicionais. A Escola de Gaitas abordamos este Encontro asumindo o papel de esclarecedores do panorama do folclore na nosa terra e saldar unha débeda máis co noso legado cultural coa edición deste documento sonoro que hoxe teis nas túas maos, un documento testemuña da realidade dos denominados tradicionalmente gaiteiros do país.

ENCONTRO DE GAITEIROS TRADICIONAIS (28-XII-1991)

No décimo aniversario do nacemento en Vilafranca da primeira Escola de Gaitas para a historia da gaita no Bierzo, abrindo unha etapa nova de melloras instrumentais e interpretativas abordamos este Encontro na procura dun repertorio da gaita do país que garanta a súa pervivencia e que remate co descoñecemento que por varias razois veu tendo esta importante e significativa faceta do noso folclore.

Se de cultura tradicional falamos, a pouco que nos movamos polos vales montañosos do occidente berciano, onde tein maior presenza a gaita de fol, comprenderemos que, lonxe de separar, as montañas unen. Caeremos na conta de que as manifestaciois culturais, en xeral, e mais a da gaita, en particular, dos Ancares, Cebreiro, Courel, tamén en Valdeorras e outros concellos vecíns coma o de Ibias en Asturies e as do Bierzo, en especial o galego-falante, deben ser asumidas como propias, deslindándose deste xeito a nosa identidade cultural da división administrativa recente que distorsiona tal harmonía tradicional.

Nestes lugares realizan un traballo de recollida e inventario de gaiteiros dun século a esta parte Héctor M. Silveiro e Gonzalo Bóveda coa axuda complementaria para o material gráfico e transcrición musical de Maite García e Marisa Cela, respectivamente, todos eles membros da Escola de Gaitas. Este labor serviunos de base para a realización do Encontro no que tamén foi de agradecer a atenta disposición da unidade móbil de Tecnosaga e a calor do público presente no Teatro Vilafranquino que caldeu un día tan frío, o do 28 de decembro do 1991, día no que se efectuou esta gravación.

A estrutura do encontro, que mantemos na gravación, tivo dúas partes. Unha primeira dedicada aos gaiteiros tradicionais representativos de distintos concellos que, como xa dixemos, quere ser un DOCUMENTO SONORO que, sen pretender ser completo ou exhaustivo, permita a quen o escoite achegarse ao presente e representarse o pasado da gaita destes lugares. A todos estes gaiteiros ( José Farelo de Hornixa, Emilio Díaz de Vilar de Aceiro, Francisco Terrado de Oencia, a Leonardo Gallego de Vilafranca e ao seu acompañante Agustín García, a Clemente de Ferreiras en Ibias e a Lisardo Bóveda ) xunto aos seus acompañantes vaian estas palabras de agradecemento sincero pola súa valiosa colaboración.

A segunda parte seguindo a concepción do Encontro contén unha serie de pezas interpretadas pola Escola de Gaitas de dous gaiteiros estreitamente vencellados a nosoutros: Pepe Fernández, que finara pouco tempo antes, e Isidro Álvarez, que daquela non se atopaba ben de saúde e non puido estar con nós. Ademais incluímos unha mostra da participación de amigos ligados dalgún xeito a propia existencia e traxectoria da Escola de Gaitas (Os Tarafedas gaiteiros de Pedrafita, Cándido Meixide e Loli Bravo de Pallamallada e Xaquín Xesteira de gaiteiros Treixadura). Tamén a eles lles agradecemos a súa importante colaboración.

Ir a ENCONTRO DE GAITEIROS TRADICIONAIS (II)