O segundo dos gaiteiros que Antonio Fernández Morales cita no seu libro Ensayos en dialecto Berciano(1861) aparece no poema Villafranca y a vendima Neste caso como adoita suceder cos gaiteiros do país é un gaiteiro anónimo, do que non coñecemos o nome, pero, como lles pasa a todos os músicos tradicionais galegos do XIX, terán un halo ou aura ao seu redor que lles confire un valor e unha presenza singular e senlleira que os condiciona á vez que lle confire ao contexto un vigor realmente notable. Como no caso anterior no que os bercianos se desprazaban á sega aos campos de Castela, neste caso que comentamos agora son galeguiños os que se desprazan á daquela capital do Bierzo, Vilafranca, como cuadrilla para traballar na vendima. Un traballo temporal ao que acoden homes e mulleres humildes que teñen na aldea de orixe outro oficio, entre eles o de gaiteiro, que non dá por si só para comer como xa temos comentado.
Vaiamos ao texto para elucubrar de onde procede este gaiteiro, se sería do Bierzo, da montaña ou de máis aló do Cebreiro. Coñecemos caso de gaiteiros que viñan tocar desde Navia á comarca berciana (falamos do Manuel O Poso que segundo contan chegou a coñecer a un dos gaiteiros bercianos, Isidro Álvarez). Logo esta presenza e contactos eran cuando menos frecuentes tanto para eventos festeiros como para traballar temporalmente. No poema describe con notable insistencia como chegan galeguiñas e galegos que se identifican (como se sobreentende) polo idioma que falan e mais a música que traen con eles:
De galeguiñas con megos
e de robustos galegos
chegan cuadrillas á villa,
todos obedientes cegos
ó cahicán da cuadrilla.
Ó pallar do seu Señor
xuntos se van a durmir,
e logo que ha amanecido ...
(Estes versos manteñen, por outra parte, semellanzas evidentes entre outros cos poemas do Repoludo gaiteiro e a Alborada dos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro, pero lembremos que son anteriores os do noso poeta aos que escribiu ela. Nótase de todos xeitos que ambos se inspiraban na realidade a partir dos costumes e, mesmo, na literatura de tradición oral da época). Mais poñamos a tocar ao gaiteiro:
E logo que ha amanecido
a vendimar vanse á viña,
levando, no seu metido,
cada guapa galeguiña,
o cesto do seu querido.
na gaita de fol tocando
vai o gaiteiro a muiñeira:
algúis ó son bailando,
i algúis nos cus tocando
dos seus megos a pandeira.
acompasando as pisadas
e collidas polas maos
outras van emparexadas,
cantando as mesmas tonadas
doa anos todos pasaos.
Ó finar, con muito ardor
aturulan: hi, ji, jiiiiiiiii!...
De que lugar de Galicia será este gaiteiro? Estará na cabeza de Morales ao realizar estes versos a idea do Bierzo actual ou, como é loxico esoutra que vía o Bierzo baixo ou chao, naquel que reside na zonas do val fronte a esoutro territorio das montañas galegofalante, sexan estas dun lado ou doutro da actual fronteira adminsitartiva? Daquela, vendo os mapas dese mesmo tempo e atendendo ao famoso Tira dela Galicia e Castela non a solta era aínda máis confuso e dificultoso que hoxe establecer onde exactamente comezaba Galicia. Ao falar de galegos referíase seguramente a habitantes dese espazo antes e despois do Cebreiro realmente próximo a Vilafranca. Eses veciños/as dos lindeiros que falaban e falan do Bierzo como dun espazo distinto, ao que non pertencían. O Bierzo era e é o val de vivir menos austero de Vilafranca e Cacabelos. Eran estes logo os galeguiños e galeguiñas do poema? Cremos sinceramente que si que estas cuadrillas galegas viñan das montañas de acó e aló do Cebreiro.
O carácter identitario que presenta este gaiteiro, ao non lle resultar o lugar alleo o do Bierzo, é tamén algo a subliñar tendo en conta que é precedente do que será tema central no poema que estamos comentando: Esa tensión territorial entre Galicia e Castela. Por iso os actos que executa o gaiteiro son cuidadosamente descritos como marca de tradición e. polo tanto, de fortaleza patrimonial relevante.
Cantos gaiteiros galegos viven e desenvolven o seu bon facer como instrumentistas no Bierzo, eiquí temos logo un precedente (en varias entradas deste blog e, por suposto, en traballos sobre a gaita como o de Diego Bello fálase abondo deste tema), que Morales describe con rigor e logo invita a pensar como a gaita galega, a gaita de fole é propia da comarca e comparte con Galicia ben patrimonial o seu acerbo. A convivencia fai que o repertorio e estilo sexa ou poida ser común e compartido. Insistimos por que non se pode considerar estes gaiteiros da contorna como gaiteiros do país, entendendo como tal algo máis estenso que unha localidade, mesmo que o propio ámbito comarcal sen chegar a ser de Provincias distantes. O territorio da gaita como ben pinta Pablo Carpintero para as épocas anteriores ao século XX é todo un continuum con diversas variantes que vai desde a costa ao interior e que flúe, como tamén o fai o idioma sendo tan propio a un lado como a outro da fronteiras que se está impoñendo na conciencia daqueles homes sinxelos entre os que vivía, como non vai ter existido tamén este, o noso gaiteiro anónimo do poema dedicado a Vilafranca e a vendima.
Sigamos coas referencias de Morales. Ao final da xornada volve a música a soar despois da cea:
logo unha moza labieira
ponse a tocar a pandeira
e brinco vai e vén brinco
aílí bailando a muiñeira
pasan cuatro horas ou cinco.
E, ao día seguinte, a gaita acompaña de novo ás cuadrillas:
I en cuanto o sol alumar
quere dos tesos a cima,
ás viñas a vendimar
van e volven sin parar
hasta que remata a vendima.
Ó respective dun real
diario, paga o xonal
entonces o cosecheiro;
e co placer, ó ver tal,
infla seu fol o gaiteiro.
Cuando o novo día brilla,
van co gaiteiro á cabeza,
cuadrilla tras de cuadrilla,
buscar vendima a outra villa
onde esta labor empeza.
Deixamos para afondar noutra entrada a abundancia de refráis sobre gaiteiros e o viño (unha asociación que tamén se produce curiosamente coa palla e o palleiro) que resulta pertinente comentar pois esta relación queda feita nos versos citados e concluamos, polo de agora dicindo que estas testimuñas do denominado patrimonio inmaterial son esenciais para entender o que a sociedade da época pensaba acerca desta figura do gaiteiro e deste oficio musical.
 |
| Dramatización do poema Villafranca e a vendima de Morales na Festa do Maio de Vilafranca (2011) |
