A lingua da gaita e dos gaiteiros do Bierzo (I)

Nesta entrada imos afondar sobre a presenza e a densidade numérica dos gaiteiros na nosa comarca contrastando ademais  dita extensión coa das linguas que se falan no Bierzo. A razón desta relación entre a lingua e a gaita, aínda que é obvia, axiña a explicaremos.  A súa singularidade outórgalles carácter de símbolo dunha cultura, elementos esenciais da mesma e cremos que pode axudarmos no noso achegamento ao fenómeno cultural, esa diversidade e ese encontro de culturas que vive o Bierzo. 

Observemos a ilustración de máis arriba. É un mapa da páxina 198 do libro Etnografía y Folclore de las comarcas Leonesas titulado “EL BIERZO” que José Luis Alonso Ponga e Amador Diéguez Ayerbe publicaron no ano 1984 e que pretendía dun xeito gráfico determinar  “a extensión da gaita no Bierzo e gaiteiros deste século”, é dicir, do século XX. Pois ben, trátase dun mapa no que se destacan tan só 21 lugares onde viviron gaiteiros (hoxe case todos eles xa falecidos).  A primeira vista apreciamos a súa falta de rigor pois en 4 casos non se citan nomes, só aparece citado o lugar e, pola contra, hai dous concellos nos que se detallan os nomes e apelidos de varios gaiteiros.   

Antes de proseguir coa análise dos datos reparemos na relación de lugares citados e dos nomes dos seus gaiteiros que agrupamos por concellos:

 Oito gaiteiros do Bierzo Oeste :

- Barxas: Amadeo, gaiteiro de Albaredos.

- Corullón: José Farelo, gaiteiro de Hornixa.

- Oencia:  Benxamín “Pallares”, Serafín Bao, Francisco Merezas, gaiteiros de Xestoso, Oencia e Arnado respectivamente.    

- Trabadelo:  non cita o nome do gaiteiro de Soutelo.

- Veiga de Valcarce: Celio, gaiteiro do Castro.

- Vilafranca do Bierzo: non cita o nome.

Un par de gaiteiros do Bierzo central:

- Arganza: Florencio, gaiteiro de Espanillo.

- Sancedo:  Fidel Álvarez, gaiteiro de Ocero.

Chama a atención os cinco gaiteiros de Borrés  concello da zona das Médulas:

- Borrés:  Jesús Méndez, Victor Álvarez e Leonardo “O gaiterín” de San Juan de Paluezas ademais dos gaiteiros Miguel de La Chana e José “el Rey” do propio Borrés.

Dous gaiteiros do val do Oza e os montes Aquilanos no actual concello de Ponferrada:

- Ponferrada: José Rodríguez gaiteiro de S. Pedro de Montes e de Peñalba que non se citan nomes.

E outros sete gaiteiros da comarca da Cabreira:

- Ponte de Domingo Flórez: Saturnino gaiteiro de Veiga de Yeres e Ramiro de Robledo de Sobrecastro.

- Benuza:  non cita o nome de ningún gaiteiro de Santalavilla, pero si a Joaquín Blanco, gaiteiro de Silván e a Julián Álvarez Rodríguez de Yebra.
- Castrillo:  Sergio e César, gaiteiros de Odollo.

Trátase dun mapa que ao noso parecer está mal elaborado e polo tanto é pouco clarificador, especialmente se temos en conta a cantidade de territorio que queda sen estudar e a parcialidade dos resultados que ofrece ao ser tan irregular e pouco exhaustiva  a recollida de datos coas que conta.

Esta opinión xa a fixemos pública na nosa intervención no Congreso de Etnografía e o Folclore no Bierzo do ano 1991 (e logo parecería editada na Revista do IEB nº16). Daquela  tivemos ademais a ocasión de falar brevemente cun dos autores deste libro, o propio J.L. Alonso Ponga, que  xustificaba esa imprecisión referida aos datos dos gaiteiros ao ter que abordar nun só libro a totalidade da Etnografía da comarca berciana.

 Mais esa falta de rigor no mapa non é un defecto puntual neste traballo de Alonso Ponga e Diéguez Ayerbe.  Se lemos con atención o capítulo titulado Instrumentos de música tradicional dedicado aos instrumentos musicais populares do Bierzo constatamos que dito mapa forma parte dunha estratexia evidente: a intención de minimizar a presenza da gaita no folclore do Bierzo. Por que? Cal era o motivo desta intención de marxinar a gaita de fole?

Puideramos pensar que os autores realmente preocupados por outros aspectos da etnografía descoidaran este aspecto ou non reuniran datos suficientes como para poder afondar e valorar no seu xusto termo a extensión da gaita na comarca. Pero se lemos outros apartados do libro como, por exemplo, a súa Introducción, confirmaremos a existencia de serios prexuízos cos que foi tratada, sen ningún xénero de dúbidas, a gaita e todo o que era susceptible de ser ou parecer propio da cultura galega.

Deteñámonos, só por un momento no único titular que se inclúe na introdución antedita do libro ao que facemos referencia. O titular é moi elocuente pois interrógase “¿Galleguismo berciano? para logo dicir:

 “ Hablando del Bierzo siempre sale a colación un tema ya tópico: el de su galleguismo. Mito siempre aducido y nunca demostrado. Siempre aducido por aquellos que han visto cómo en los últimos tiempos el Bierzo se ha ido castellanizando paulatinamente. Evidentemente, el Bierzo no es Castilla, pero tampouco (desde el punto de vista de la cultura popular) es Galicia.

El Bierzo es una de las comarcas leonesas que como tantas otras zonas de transición, de encrucijada cultural, con un fuerte sustrato leonés, similar al de las comarcas vecinas –Maragatería, Caneda, Omaña, Laciana-, pero que también en estrecha relación cultural con zonas de las regiones limítrofes”.

Os autores ao achegarse ao noso folclore e a nosa etnografía viñan cargados dunha serie de apriorismos que deforman os resultados do seu traballo e cos que os lectores deben contar desde o mesmo principio do texto publicado.  E eiquí é a onde quixeramos agora chegar nós tamén como un primeiro paso que vos propoñemos para seguir indagando nesa relación tan “maléfica” que tein a gaita e mais a lingua galega como manifestaciois máis visibles e notorias que son da cultura galega existente no Bierzo.

                                                                                                                      ( continuará)