A lingua da gaita e dos gaiteiros do Bierzo (e II)

Rematabamos a entrada anterior facendo referencia  ao evidente encontro de culturas que se dá no Bierzo, pero non para negar a realidade, é dicir, a diversidade existente que se concreta nunha cultura tradicional galega e outra astur-leonesa que se atopan na comarca. Ollo, pero esta relación vai máis alá da “influencia dunha cultura veciña no territorio propio da outra ” como se ten dito intentando minimizar os trazos inequívocos que definen a galeguidade cultural dunha parte do Bierzo.  Tampouco responde á realidade afirmar que o Bierzo goza dunha cultura propia e diferenciada por riba das influencias das culturas veciñas. Son a diversidade e a convivencia de ambas culturas na comarca as que, sen lugar a dúbidas, nos dan carácter e forxaron desde tempos remotos a nosa forma de ser;  diversidade que debemos poñer en valor e manter na mesma medida que queremos preservar a nosa identidade nun mundo cada vez máis globalizado e desarraigado.  

Non fomos nós os primeiros que á hora de falar da gaita usamos a lingua para defender a nosa visión sobre os pormenores da extensión da gaita na comarca no pasado.  Se utilizamos ese argumento foi na procura dunha resposta ante unha análise imprecisa e interesada que deformaba a realidade do noso folclore para negar o seu galeguismo ou se se quere demostrar o seu leonesismo.  Abordamos a cuestión con criterios de “ecoloxía cultural” emulando un concepto frecuentemente utilizado para referirse á lingua por varios escritores.  Un destes autores, o polifacético berciano Valentín Carrera, falando da lingua galega no Bierzo defende que esa fala actúa como o óso ou o lobo, cando atravesan os Ancares lugueses en dirección a Somiedo pasando polo territorio pertencente administrativamente a León sen percatarse das fronteiras dos homes, xa que o hábitat do parque natural dos Ancares é idéntico e está compartido por ambos lados das montañas (esteas nunha comunidade autónoma ou noutra).  Nós tamén cremos que a cultura galega, de Valdeorras e o Cebreiro, ou dos Ancares e o Caurel,  presenta idénticas manifestaciois que as que se dan no Bierzo galego falante e, do mesmo xeito, que pasa coa lingua no ámbito filolóxico, a gaita é un dos síntomas da música tradicional máis evidentes e notables dese patrimonio cultural galego propio da nosa comarca.

Vexamos o mapa do territorio galego falante do Bierzo e observemos que se superpoñemos os datos sobre os gaiteiros que temos da comarca,  podemos deducir que nos municipios de fala galega hai maior presenza de gaiteiros tradicionais ao longo do século XX.  Mesmo nun mapa tan limitado como o de Alonso Ponga e Diéguez Ayerbe que inclúe ademais do Bierzo a comarca da Cabreira coa que existen tamén claras diferenzas entre a situación lingüística e a musical do Bierzo .

 Xa que estamos falando das linguas como unha manifestación significativa dunha cultura, unha primeira diferenza a sinalar sería a da lingua que falan maioritariamente os nosos gaiteiros. Namentres no Bierzo Oeste o idioma materno é o galego, na Cabreira, unha boa parte deles falaban o leonés. Outro dato a ter en conta para establecer esta diferenza co Bierzo Oeste é a densidade algo menor de gaiteiros existente na zona da Cabreira que, ou ben se pode explicar como unha extensión provocada por efecto da moda, por fenómenos (esta vez si) de influencia que veñen de vello, ou ben ser produto da existencia dunha extensión máis xeneralizada da gaita no territorio do noroeste peninsular que desde o seu momento máis álxido,  na Idade Media, foi dexenerando a un ritmo máis acelerado nestas zonas ata case perderse no século XX (lembremos que a gaita está presente tamén noutras comarcas leonesas chegando ás portas de León capital) e que o número de gaiteiros diminúe ostensible e proporcionalmente a medida que se separa dun núcleo ou hábitat digamos “favorable”, neste caso o da cultura galega, onde se atopa con máis vigor e, polo tanto, con maior capacidade de resistencia e/ou adaptación ante a dita tendencia a desaparecer.  

Vaiamos avanzando pois na procura dun mapa de situación, un válido para poder abordar outros asuntos, e que responda a realidade da presenza da gaita no Bierzo no século XX. Pero ese mapa aínda precisa esperar en tanto non afondemos na relación Bierzo-Cabreira como nesoutra relación, aínda non mencionada, a do Bierzo con Asturies, que desexamos tratalas con maior fondura máis adiante.  Ese mapa deberá ser máis rigoroso que o xa citado na entrada anterior, deberá procurar máis datos, aínda que unha exhaustividade total sempre é moi difícil de conseguir: Cremos que cos datos que manexabamos xa a finais dos 90 e dalgunhas outras indagaciois posteriores máis recentes poderiamos concluír un mapa máis obxectivo e acorde coa realidade da gaita e dos gaiteiros do Bierzo no que se fai máis evidente algo que vimos destacando:  O maior número de gaiteiros no territorio galego falante do Bierzo. 

Outramente  hai que ter en conta que esa presenza maior de gaiteiros no Bierzo de fala galega é semellante á que presenta a extensión da gaita en comarcas galegas veciñas coma o Caurel ou Valdeorras, o que avala a tese de que as fronteiras administrativas, máis recentes, e as culturais e lingüísticas, máis antigas, sonche ben distintas.