 |
| Escena do Nacemento, Basílica da Encina (Ponferrada). Foto cedida por Miguel J. García González |
Imos comezar este breve apuntamento da iconografía da gaita
no retablo da Basílica da Encina de Ponferrada comentando que se descoñece quen
é o/a autor (ou os autores) deste relevo algo que, de saberse, contribuiría
posiblemente a unha argumentación máis completa das razois que levaron á colocación deste singular gaiteiro nunha escena relixiosa do Nacemento do Neno
Deus. Mais non por iso deixaremos de indicar un par de argumentos ben sólidos.
A semellenza casual
entre o nome de Galicia co de Galilea serviu como pretexto, entre outras
cousas, para que a iconografía relixiosa hispánica atopase un motivo para
incluír nos nacementos a personaxes típicos galegos, pastores con frecuencia.
Estes viñan sendo, dentro da xeografía peninsular, os máis acaídos para
actualizar as figuras daqueles pastores de Belén que disque foron os primeiros
en adorar ao Neno Xesús. Sabido é que os pastores galegos eran daquela
(seguírono sendo ata ben entrado o século XX) músicos populares tradicionais.
De aí que non sexa tan estraño atoparse a un gaiteiro na representación do Nacemento
do fermoso Retablo da Basílica da Encina en Ponferrada que data do século XVII.
A aparición dun gaiteiro neste retablo pode responder a
varias causas, ademais de que o Bierzo é un territorio onde a gaita é un
instrumento tradicional. Unha principal no nosa humilde opinión é a temática do
Nacemento. O noso gaiteiro representaría, ademais do simbólico sonoro da
alegría pola epifanía que evocaría a gaita,
a figura da adoración do pastor, do popular e humilde que se achega ao
portal.
Non podemos esquecer que nos séculos XVII e XVIII houbo unha
moda que permitiu entre as catedrais da nosa península unha extraordinaria
difusión do vilancico de Nadal en lingua galega, moda grazas a cal conservamos unha
chea de pezas en galego desa época, non só nas catedrais de Santiago ou
Mondoñedo, tamén nas de Lisboa, Coimbra, Valladolid, Zaragoza ou Toledo.
Ay cómo suena, mas ay cómo suena,
al ton torontón la Gayta galega:
Bailar, ey tocar, saltar, y brincar,
al ton torontón, y al tan tarantán1
1-Villancicos políglotas en la colección de la Catedral
de Toledo; personajes y tipos, R. Javier Moreno Abad.
* Vexamos un exemplo de supervivencia destes vilancicos como rexistrou Alan Lomax no ano 1952 en Trujillo, Cáceres
