LETRAS GALEGAS PARA AS NOSAS CANTAREIRAS

 

O grupo de Pandeireta da Escola de Música de Vilafranca homenaxeou ás pandeireteiras do Bierzo con motivo do Día das Letras Galegas, ao igual que fixeron muitos agrupaciois e entes culturais en Galicia, xuntándose para cantar e bailar na súa honra. 

Centos ou miles de anónimas cantadeiras homenaxeadas no Día das Letras 2025

O territorio galegofalante do noroeste peninsular foi quen de gardar un tesouro patrimonial monumental que permanecía á vista de todos a súa sorte,  á intemperie dos tempos,  e que, por non ser valorado convenientemente (cuantas veces actuamos como cegos  por, como á espera da morte, de oculto e marxinado que estaba. Falamos da tradición oral. A non querer ver o que temos mesmo diante dos ollos), semellaba  estar, sen enterrar, soterrado Real Academia Galega acertadamente rescata este tesouro que chegou vivo ata o século XX para promover a súa redescuberta ben entrado xa o século XXI e darlle oportunidade de seguir vivo e con futuro nas maos da mocidade toda.

 

Se queres que te queira

quéntame o mirar,

encende a pel da noite,

térmame, puñal.

Á miña porta levas

maos pra me abrir,

no centro do teu nome

dígoche que si.

Nos labios unha rosa

pro meu caravel,

que se revolve en febre

cuando te vou ver.

Se queres que te queira

dáme de beber,

regueiro de auga doce,

morte do porqué.

 

  A poucos quilómetros de Vilafranca cantábase este cantar, en Chan de Vilar foi recollido por Dorothé Schubarth nos anos 80... hai algo menos de 50 anos a tradición oral seguía viva, pero aparentaba estar ferida de morte pola falta de poboación, pola emigración, outro efecto dese capitalismo depredador no que habitamos. Este patrimonio da oralidade que representan as vellas pandeireteiras,  sorprendía no ano 1978 a unha  musicóloga especialista suíza ata o punto de que decidiu pasar eiquí, entre nosoutros, 20 anos da súa vida realizando un complexo e duro traballo de campo polas aldeas de noso e, sen reparar en fronteiras (quero dicir que tanto recolleu coplas no concello de Candín, Balboa ou no de Corullón, como no de Cervantes, As Nogais e Pedrafita). O resultado espectacular que nos deixou a cambio é unha das máis importantes colecciois rexistradas da música popular de Europa, un verdadeiro Pórtico da Gloria, en forma de Cancioneiro Galego de Tradición Oral. Certamente ese tesouro que permaneceu por séculos vivo en cada casa do rural de Galicia, do Eo Navia, das Portelas e do Bierzo, como constatou aquela especialista marabillada, era singularmente arcaico e rico. Outra cousa marabillosa é o vigor que este traballo documental inmenso está a experimentar 30 anos despois da súa publicación, algo que lamentablemente non puido disfrutar de vagar a súa autora a musicóloga suíza falecida no 2023, pero si o seu colaborador e coautor da obra, ademais de eminente filólogo, Antón Santamarina. Este patrimonio inmaterial da tradición oral está sendo actualmente un referente obrigado para muitos mozos e mozas de hoxe sensibles ante a natureza tan atractiva desta riqueza que, tras pasar centos de anos anónima de boca en boca, centos e centos de melodías e versos en lingua de labregos e pastoras, fruito da creatividade dunha sociedade rural poderosamente harmónica e tremendamente humilde, emerxe con forza agora nas gorxas novas e agradecidas. 

 Non obstante, a Academia Galega con esta celebración quixo honrar no Día das Letras a 7 cantadeiras (Rosa e Adolfina Casás, Eva Castiñeira e Teresa García, Prudencia e Asunción Garrido e Manuela Lema) rachando por fin co tradicional anonimato desta expresión popular espontánea e espléndida.  Homenaxea a 7 mulleres con nomes e apelidos que representan a eses milleiros de pandeireteiras que, xeración a xeración, chegaron ata os nosos días cantando, ben para reproducir e transmitir con cariño este legado de centos de anos atrás, ben para recrear e compoñer novas coplas con naturalidade, porque tamén elas foron autoras, mais autoras sempre anónimas.

A primeira vez que eu escuitei falar dun grupo de cantadeiras do Bierzo e na nosa vila foi igualmente unha breve referencia directa dunhas mulleres anómimas que cantaban ao pé de San Nicolás muitos domingos coas súas pandeiras aló nas primeiras décadas do século XX. Efectivamente o fenómeno do seráns, das ruadas, foliadas, fiandois, polavilas...( ten unha chea de denominaciois), respondía ás peculiaridades de cada aldea ou vila e podían relacionarse con diversos labores propios do calendario tradicional, pero, en todas estas xuntanzas soaban as voces sabias e femininas acompañadas das pandeiras. Un home case octoxenario, Don Alejo Sandes, recordoume deste xeito o baile popular liderado por mulleres na nosa vila. Non tardamos en atoparnos logo, nos anos 80 na romaría de Fombasalá a Estrela de Pobladura de Somoza coa que tantas veces pasados os anos compartimos cantos de pandeireta, festas locais e bailes. Lembramos agora tamén a Remedios de Prado de Paradiña e, nos magostos, a Socorro  González de Vilar de Aceiro, Arxentina Frey cantadeiras da Somoza que seguiron e seguen a outras muitas que fomos descubrindo algo máis tarde  Aurora e Severina Abella de Pereda,  Herminia Brañas de Vilariños, Amparo Voces de Borrés, ...     

Despois de que unhas pandeireteiras como as Tanxugeiras estivesen a punto de representar a España no Festival de Eurovisión de hai dous anos,  cunha proposta tan radical,(é dicir, propia da raíz, da tradición oral na que se criaron) e provocasen unha especie de alegre revolución cantada ao son das ferreñas das pandeiretas,  a presente celebración do Día das Letras é logo unha oportunidade ideal para asentar este rexurdir da tradición oral entre as xeraciois máis novas.  Ofrece, ademais, unha revisión profundamente didáctica do proceso previo, do labor de recompilación de centos de agrupaciois folclóricas, de colectivos e persoas interesadas neste fértil terreo da oralidade á que se deben logo formaciois musicais de distinta índole que foron recollendo, estudando, difundindo, recreando e revitalizando o panorama da nosa cultura, da cultura que compartimos O Bierzo e Galicia e que se manifesta, claro está, en galego, esa da que Amancio Prada, Aínda, Rapa das Bestas, as Cantareiras de Arnado ou a Escola de Gaitas de Vilafranca son só alguis nomes que testemuñan como se vai concretando na historia da nosa comarca esta magnífica herdanza patrimonial, marca indiscutible da identidade berciana.      

 

Héctor M. Silveiro Fernández

DOS REISES DE BENDOLLO

Foto dos anos 90 dos Reises vellos do Cebreiro 

 Hai un tempo publicamos eiquí neste blog unha entrada para falar dos petitorios e dos ciclos festivos. Hoxe imos colgar a modo de coda daquel artigo unha pequena ampliación achegándonos aos Reises de Bendollo (lugar do Concello de Quiroga).  Lembremos que as comitivas dos Reises eran veciños dunha parroquia que no Nadal e de solsticio, a finais decembro e primeiros días de xaneiro, no que as lareiras afumaban os chourizos tras da matanzas realizadas tras das primeiras xiadas do inverno e celebraban esta festa de bon trato entre vecíns, de reafirmación da veciñanza cos Reis como pretexto.  Escuitemos, en primeiro lugar, a magnífica versión que o grupo Ailá fixo recentemente desta cantiga do CD Ailá de Nadal que se editou grazas a colaboración da Secretaría de Normalización Lingüística:

Vaiamos agora entrando en detalle coa letra deste tema, tirada dunha recolleita que aparece no Cancioneiro antropolóxico do Concello de Quiroga, Ribas do Sil e montañas do Lor realizada por X.L. Foxo:                                       

Reises, Reises miña tía

chouriciños á potiña.

Reises, Reises miña tía

chouriciños á potiña.

 

Dénolo aguinaldo anque sea pouco

chouriciño e medio. e mitá do outro,

dénolo aguinaldo si no lo ha de dar,

 que somos de lexos temos que marchar.

 

Estas portas son de ferro

eiquí vive un caballero

eiquí vive e vivirá

e o aguinaldo nos dará.

 

 Dénolo aguinaldo anque sea pouco

chouriciño e medio. e mitá do outro,

 dénolo aguinaldo si no lo ha de dar

que somos de lexos temos que marchar.

 

 Estas portas son de pino

aquí vive un gran cochino

eiquí vive e vivirá

e o aguinaldo non nos dá.

 

 Dénolo aguinaldo anque sea pouco

chouriciño e medio. e mitá do outro,

dénolo aguinaldo si no lo ha de dar

que somos de lexos temos que marchar.

 

 Estas portas son de pau

 aquí vive un gran marrao

aquí vive e vivirá

e o aguinaldo nos dará.

 

Dénolo aguinaldo anque sea pouco

chouriciño e medio. e mitá do outro,

dénolo aguinaldo si no lo ha de dar

que somos de lexos temos que marchar.

Esta letra presenta unhas coplas de carácter petitorio na que se pide insitentemente o aguinaldo ás que se acompañan outras coplas acordes que corresponden co halago ou  o insulto como resposta á muita ou escasa xenerosidade de cada casa. Estas últimas coplas resultaban un verdadeiro estimulante para suliñar esa relación comunitaria no que o humor e a ironía non deixaba de emerxer. Nótese a categoría das portas das casas ás que se canta: a calidade do ferro fronte febleza das de pino e, muito máis das de "pau", por non falar do manifesto e caricaturesco contraste do "caballero" da primeira das respostas co "gran cochino"ou o "gran marrao" das coplas de resposta aos petitorios que se cantan despois.

Outramente quixeramos insistir, e suliñar á vez, no populares que resultan este tipo de alusiois ás portas de ferro en toda a zona do galego oriental de Quiroga ao Bierzo, pasando polo Cebreiro, ademais de constatar un pouso común, da irmandade ou unidade cultural a un lado e ao outro da actual fronteira administrativa. 

A Carantoña ameazando cun xardón na mao (Reises do cebreiro dos anos 90)

Rematamos sinalando que non podemos esquecer de ningún xeito que esta manifestaciois de tradición oral deixan ver ás claras o solapamento das tradiciois relacionadas co solsticio de inverno que derivan no Entroido e as que viñeron despois da mao da Igrexa e o Cristianismo. Lembremos que os Reises vellos ou Reiseiros do Cebreiro son cuatro e están acompañados pola Carantoña, é dicir, unha máscara de pel de coello ou de lobo, e, por veces, do Mochileiro que tamén usaba careta, logo a pesar de denominarse reis e cantar ás portas das casas cantigas relativas ao Nadal, o aguinaldo e as bromas da Carantoña ameazando cunha póla de xardón a pequenos e maiores xa é unha evidente expresión do tempo de correr o Entroido que se iniciaba nos días máis curtos e de noites máis longas do ano.       

Reises do Cebreiro en 2024 (foto O Progreso de Lugo)

Foto da recuperación propiciada polo párroco Xesús Mato dos Reiceiros do Cebreiro. 

OS GAITEIROS DE MORALES (II)

 Gaiteiras/os de Vilafranca ante a tumba de Morales no ano 2002

     O segundo dos gaiteiros que Antonio Fernández Morales cita no seu libro Ensayos en dialecto Berciano(1861) aparece no poema Villafranca y a vendima  Neste caso como adoita suceder cos gaiteiros do país é un gaiteiro anónimo, do que non coñecemos o nome, pero, como lles pasa a todos os músicos tradicionais galegos do XIX, terán un halo ou aura ao seu redor que lles confire un valor e unha presenza singular e senlleira que os condiciona á vez que lle confire ao contexto un vigor realmente notable.  Como no caso anterior no que os bercianos se desprazaban á sega aos campos de Castela, neste caso que comentamos agora son galeguiños os que se desprazan á daquela capital do Bierzo, Vilafranca, como cuadrilla para traballar na vendima. Un traballo temporal ao que acoden homes e mulleres humildes que teñen na aldea de orixe outro oficio, entre eles o de gaiteiro, que non dá por si só para comer como xa temos comentado.  

    Vaiamos ao texto para elucubrar de onde procede este gaiteiro, se sería do Bierzo, da montaña ou de máis aló do Cebreiro.  Coñecemos caso de gaiteiros que viñan tocar desde Navia á comarca berciana (falamos do Manuel O Poso que segundo contan chegou a coñecer a un dos gaiteiros bercianos, Isidro Álvarez). Logo esta presenza e contactos eran cuando menos frecuentes tanto para eventos festeiros como para traballar temporalmente. No poema describe con notable insistencia como chegan galeguiñas e galegos que se identifican (como se sobreentende) polo idioma que falan e mais a música que traen con eles: 

De galeguiñas con megos

e de robustos galegos 

chegan cuadrillas á villa,

todos obedientes cegos

ó cahicán da cuadrilla.

Ó pallar  do seu Señor

 xuntos se van a durmir,

e logo que  ha amanecido ...

    (Estes versos manteñen, por outra parte, semellanzas evidentes entre outros cos poemas do Repoludo gaiteiro e a Alborada dos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro, pero lembremos que son anteriores os do noso poeta aos que escribiu ela. Nótase de todos xeitos que ambos se inspiraban na realidade a partir dos costumes e,  mesmo, na literatura de tradición oral da época).  Mais poñamos a tocar ao gaiteiro:

E logo que ha amanecido

a vendimar vanse á viña,

levando, no seu metido,

 cada guapa galeguiña,

o cesto do seu querido.

  na gaita de fol tocando

vai o gaiteiro a muiñeira:

algúis ó son bailando,

i algúis nos cus tocando

dos seus megos a pandeira.

acompasando as pisadas

 e collidas polas maos

 outras van emparexadas,

cantando as mesmas tonadas

doa anos todos pasaos.

Ó finar, con muito ardor

aturulan: hi, ji, jiiiiiiiii!... 

     De que lugar de Galicia será este gaiteiro?  Estará na cabeza de Morales ao realizar estes versos a idea do Bierzo actual ou, como é loxico esoutra que vía o Bierzo baixo ou chao, naquel que reside na zonas do val fronte a esoutro territorio das montañas galegofalante, sexan estas dun lado ou doutro da actual fronteira adminsitartiva?  Daquela, vendo os mapas dese mesmo tempo e atendendo ao famoso Tira dela Galicia e Castela non a solta era aínda máis confuso e dificultoso que hoxe establecer onde exactamente comezaba Galicia. Ao falar de galegos referíase seguramente a habitantes dese espazo antes e despois do Cebreiro realmente próximo a Vilafranca. Eses veciños/as dos lindeiros que falaban e falan do Bierzo como dun espazo distinto, ao que non pertencían. O Bierzo era e é o val de vivir menos austero de Vilafranca e Cacabelos. Eran estes logo os galeguiños e galeguiñas do poema? Cremos sinceramente que si que estas cuadrillas galegas viñan das montañas de acó e aló do Cebreiro.

     O carácter identitario que presenta este gaiteiro,  ao non lle resultar o lugar alleo o do Bierzo,  é tamén algo a subliñar tendo en conta que é precedente do que será  tema central no poema que estamos comentando: Esa tensión territorial entre Galicia e Castela.  Por iso os actos que executa o gaiteiro son cuidadosamente descritos como marca de tradición e. polo tanto, de fortaleza patrimonial relevante. 

    Cantos gaiteiros galegos viven e desenvolven o seu bon facer como instrumentistas no Bierzo, eiquí temos logo un precedente (en varias entradas deste blog e, por suposto, en traballos sobre a gaita como o de Diego Bello fálase abondo deste tema), que Morales describe con rigor e logo invita a pensar como a gaita galega, a gaita de fole é propia da comarca e comparte con Galicia ben patrimonial o seu acerbo. A convivencia fai que o repertorio e estilo sexa ou poida ser común e compartido. Insistimos por que  non se pode considerar estes gaiteiros da contorna como gaiteiros do país, entendendo como tal algo máis estenso que unha localidade, mesmo que o propio ámbito comarcal sen chegar a ser de Provincias distantes. O territorio da gaita como ben pinta Pablo Carpintero para as épocas anteriores ao século XX é todo un continuum  con diversas variantes que vai desde a costa ao interior e que flúe, como tamén o fai o idioma sendo tan propio a un lado como a outro da fronteiras que se está impoñendo  na conciencia daqueles homes sinxelos entre os que vivía, como non vai ter existido tamén este, o noso gaiteiro anónimo do poema dedicado a Vilafranca e a vendima. 

    Sigamos coas referencias  de Morales. Ao final da xornada volve a música a soar despois da cea:

logo unha moza labieira 

ponse a tocar a pandeira

e brinco vai e vén brinco

aílí bailando a muiñeira

pasan cuatro horas ou cinco.

    E, ao día seguinte, a gaita acompaña de novo ás cuadrillas:

I en cuanto o sol alumar

quere dos tesos a cima,

ás viñas a vendimar

van e volven sin parar

hasta que remata a vendima.

Ó  respective dun real

diario, paga o xonal 

entonces o cosecheiro;

e co placer, ó ver tal,

infla seu fol o gaiteiro.

Cuando o novo día brilla,

van co gaiteiro á cabeza,

 cuadrilla tras de cuadrilla,

 buscar vendima a outra villa

onde esta labor empeza.

    Deixamos para afondar noutra entrada a abundancia de refráis sobre gaiteiros e o viño (unha asociación que tamén se produce curiosamente coa palla e o palleiro) que resulta pertinente comentar pois esta relación queda feita nos versos citados e  concluamos, polo de agora dicindo que estas testimuñas do denominado patrimonio inmaterial son esenciais para entender o  que a sociedade da época pensaba acerca desta figura do gaiteiro e deste oficio musical.

   

Dramatización do poema Villafranca e a vendima de Morales na Festa do Maio de Vilafranca (2011) 

SARMIENTO Á CABEZA DOCUMENTANDO A MUIÑEIRA

 

O padre  Martín Sarmiento é un personaxe realmente curioso e sorprendente. Que Sarmiento era un adiantado a súa época, un sabio e un erudito non nos cabe a menor dúbida. Para o mundo da gaita e a música galega é ademais unha fonte riquísima de documentación. Un recente estudo pon en valor o papel de precursor do frade bieito que tamén ten para a etnografía e o folclore ao estudar a muiñeira e caer na conta que o ilustrado nacido en Vilafranca foi o primeiro en documentar a palabra muiñeira.  

El realmente usa ao escribir estes versos do seu Coloquio das mil duascentas coplas ou Coloquio dos 24 galegos rústicos, escrito en 1746, a denominación de moiñeiras como se observa claramente na foto da edición facsimilar.

Podes saber máis sobre o asunto no blog amigo OMEGODAESCOLA  

A AGG, unha asociación da tradición viva

 Unha reportaxe da RTVG sobre a Asocación de Gaiteiros Galegos. Algo mái sque unha asociación de gaiteiros e gaiteiras, de bailadores e de interpretes e artesáns de instrumentos tradicionais galegos.

Pablo Carpintero na procura da gaita galega máis antiga

A gaita de Xan de Campañó (século XV)

 Pablo Carpintero volve a sorprendernos coa datación da gaita galega máis antiga que se conserva.unha das gaitas que pertenceu ao gaiteiro Xan Tilve de Campañó que segundo puido investigar e acaba de difundir o propio artesán pódese saber se unha gaita como esta ten unha antigüidade determinada.  Escuitemos no seguinte vídeo a explicación de como se logrou constatar cienificamente  que era tan antiga esta gaita e tamén como soa:

Deixamos un par de enlaces a páxina web de Pablo Carpintero con máis información sobre o tema: 

A gaita de ronquillo de Xan de Campañó

Sobre a gaita de Xan de Campañó do século XV

-

Petitorios e ciclos festivos

Imos realizar  un breve apuntamento, unha pequena viaxe, e á vez unha interesante reflexión sobre os petitorios que se presentan de xeito continuado en distintos momentos no calendario de tradiciois anuais. Realmente é unha fórmula de socialización activa que solicita a cambio do canto un donativo, está intimamente asociado ao carácter participativo e activo da festa  polo que o vemos nos aguinaldos, nas comparsas de entroido, nos maios... Logo se produce a reiteración das fórmulas seguindo un esquema básico acorde coas regras esenciais da oralidade que fai que, a pesar dos centos de variantes existentes, vexamos notables coincidencias sobre todo se nos fixamos  na estrutura  e,  como non, as semellanzas parciais ou totais derivadas da proximidade dos territorios.  Fixémonos nun caso que xa hai tempo nos chamou á atención os petitorios de tradición oral do Cebreiro e do Bierzo.    

Foto do xornal O Progreso de Lugo

Falemos en primeiro lugar dos petitorios do aguinaldo que atopamos no Canto de Reis/Reises  do Cebreiro. Na fermosa e colorista versión que colgamos máis arriba do magnífico músico e instrumentista Pancho Álvarez podemos escuitar e distinguir perfectamente os dous propios dun petitorio: As peticiois iniciais e os agradecementos, cuando se daba algo ou mesmo insultos, vituperios  posteriores, se non se daba nada:

PETICIOIS:

Día de Reis, Día de Reis

primeira festa do ano

entre damas e doncelas,

vimos pedi-lo aguinaldo

Se queren da-lo aguinaldo

non nos fagan agardare

somos de lonxanas terras

temos muito que andare.

Ese señor, Don Luis,

muito lle pinta a chaqueta

meta a mao no seu bolsillo

e tíreme unha peseta.

 COPLA  DE AGRADECEMENTO: 

Estas portas son de ferro

eiquí vive un caballero.

COPLA DE AGRAVIO

Estas portas son de estopa

eiquí vive un lapasopas

Estas coplas que escolleu Pancho Álvarez foron recollidas xunto coa melodía tradicional por Mini e Mero segundo se cita no  CD titulado Cantigas de Nadal que se editou por Do FoL EdiCións no ano 1998.

Na rede podemos documentar algo máis a partir do recollido polo equipo de investigación do Apalpador da Genthalha do Pichel gravado no lugar de Cileir, O Cebreiro (2011). Atopamos a Amadora, unha veciña dunha aldea do Ceberiro falando dos Reis e da Carantoña, o cal nos fai pensar que o Ciclo de Nadal realmente agocha unha forte corrente de tradiciois que no inverno tentan preparar unha boa entrada da primavera, algo que logo no calendario foi denominado Entroido, que normalmente se asocia ás máscaras e a este tipo de encontros con petitorios polas aldeas adiante. O antropólogo Lisón Tolosana documenta xa muito antes esta práctica no seu libro Antropoloxía Cultural de Galicia. 

Pois ben, pasemos finalmente ao Bierzo e ao mes de maio. Na Festa do Maio que se conserva en Vilafranca volvemos atopar petitorios onde se piden castañas e vemos como se reiteran entre outras coplas unhas idénticas ás de agradecemento e agravio que reproducimos máis arriba.  A funcionalidade é a mesma, pero o ciclo é distinto xa que neste caso se celebra a entrada da primavera.

Este maio, señora é,

este maio andaba de pé.

Tire castañas, Señora Manuela, 

Tire castañas cas tein na mantela.

Estas portas son de ferro

eiquí vive un caballero.

Estas portas son de estopa

eiquí vive un lapasopas.

 Rematamos por hoxe, non sen dicir que puideramos seguir atopando en lugares máis distantes neste tipo de manifestaciois do nosos patrimonio unha morea de coplas mui semellantes a estas como temos comentado xa nalgún outro texto. Máis adiante prometemos seguir tirando deste fío.