28 ANOS SEN RICARDO PORTELA: FALANDO DO SEU LEGADO

Para quen coñeceu a Ricardo Portela en persoa entenderá perfectamente o título co que honramos hoxe a súa memoria. Era un home entusiasta, alegre e rigoroso, desprendía simpatía polo seu carácter afable e falangueiro, moi efusivo coas maos e acenos para subliñar cada cousa que dícia. Sempre falaba en público con fondo sentimento e claridade, ao pan, pan e ao viño, viño. En privado gustaba das bromas e das anécdotas. Pero o máis importante que nos legou foron dúas cousas: un estilo e unha forma de interpretar a gaita singular e un tremendo esforzo por dignificar a música tradicional que o levou á presidencia da Asociación de Gaiteiros Galegos. Ambos son o seu legado do que en boa medida todos nós, os gaiteiros de hoxe, somos herdeiros. Herdanza sobre a que en último termo quixeramos hoxe reflexionar.

O estilo, o xeito de tocar pechado (clave da súa actual recuperación)  e ata o repertorio de Ricardo Portela son claramente identificables e, en gran medida, referenciais, aínda que, temos que puntualizar tamén,  non de todo irrepetibles. Os Irmáns Portela foi unha formación que viviu e tocou nos anos 60 ata os 90, pero Ricardo xa tocara de novo, seu pai tamén era gaiteiro e acordeonista. Ricardo naceu no ano 1920 en Viascón, Cotobade (Pontevedra).  Formaría o seu primeiro grupo nos anos 30 en Vigo a onde se trasladara e residía a súa familia daquela, chegando a coincidir tocando cos famosos Gaiteiros de Soutelo. A guerra do 36 truncou o porvir daquel grupo e provocou un longo silencio de máis dunha década  na vida musical de Ricardo. Tras facerse cunha nova gaita, volvería a  tocar, pero como moita xente tipo que emigrar a Venezuela onde soaría a gaita con frecuencia. Mais  nos anos 60, de volta en Galicia veremos emerxer e asentar un gaiteiro perfeccionista. É o rexurdir con forza dos Irmáns Portela que gravaron varios discos e cuxas cassettes fixéronos moi populares. O toque pechado, un repertorio da zona de Visacón recuperado son marcas que fan del unha referencia coa volta á Democracia e o agromar do asociacionismo cultural que o vai levar a participar decididamente  na creación  da Asociación de Gaiteiros Galegos da que vai ser elixido seu primeiro Presidente.

O orgullo que transfería ao feito de tocar a gaita en público é outra das súas facetas máis destacables. Viñamos dunha marxinación secular da figura do gaiteiro que esixía un cambio radical que el protagonizou ata o punto de non tocar nunha festa se non aparecían na publicidade da mesma o nome do gaiteiro en pé de igualdade co de calquera outro grupo ou orquestra. Un proceso de dignificación que atopou tamén na Asociación de Gaiteiros Galegos a súa defensa máis xenuína e eficaz.

O legado de Portela ten logo un valor substancial e indiscutible para o lugar que ocupa a día de hoxe, pero debemos tamén  analizar varias consecuencias do pulo que a súa presenza e herdanza trouxeron para a música tradicional galega.  Portela foi un referente a imitar nun momento en que a enorme riqueza e variedade do noso folclore aínda estaba para a meirande parte da sociedade por descubrir, ademais de vivir unha circunstancia na que os medios de reprodución e gravación produciron un cambio revulsivo para unha grande parte de mozos e mozas interesados pola súa cultura, que coñeceron a través das gravaciois de grupos como or Irmáns Portela.  Cuando naceu a Escola de gaitas esta era unha das fontes das que bebían o Colectivo Paseniño, un dos xermolos do que é hoxe Treixadura.

Aquela precariedade da que se partía levou a un gran número de grupos novos a copiar e repetir de xeito máis ou menos afortunado aquilo ao que tiñan acceso,  aquel xeito de tocar, aquel repertorio que os Irmáns Portela significaban con todo o que isto ten de bo e con todo o que ten de malo.  Por unha banda, foi moi positivo, deu paso a grandes gaiteiros cunha formación rigorosa e unha filosofía do mundo da gaita capaz e poderosa, pero pola outra afondou, polo menos durante unha longa década, a enorme distancia que xa habia daquela coa variedade e riqueza que caracteriza a música popular galega e que vivía soterrada pola decadencia inexorable do mundo rural tradicional, esa que o mesmo Franquismo cultural incenciaba, a pesar da volta da democracia. Perpetuándose así a fórmula de marxinalidade e ignorancia meirande desta parte do folclore  para as novas xeraciois de gaiteiros/as.

Hoxe con perspectiva temos logo que poñer en valor todo o transcendental legado de Ricardo Portela, sen deixar de evidenciar que, sen lugar a dúbidas el mesmo relegaría dunha uniformidade e falta de diversidade que aínda están por chegar e encher con plenitude o panorama actual do mundo da gaita e da música tradicional galega. Lembremos que esa tendencia á uniformidade, o bo facer de Ricardo Portela non foi quen de detela. Esa visión do mundo da gaita á que non lle custou nada reproducir en certo modo unha visión propia do Franquismo, prosperou e maniféstase como un insulto á intelixencia hoxe en fenómenos como as Bandas de Gaitas que camiñan a anos luz da propia tradición.