Os gaiteiros en Antonio Fernández Morales: Xan, o gaiteiro de Sorribas (I)

O gaiteiro de Sorribas de seren un personaxe real, que non temos por que pensar que non o fose, chegou a nós grazas a un longo poema que como todo texto literario pode ser fruito da invención do seu autor. Mais Antonio Fernández Morales nos seus Ensayos poéticos en dialecto berciano (1861) quixo facer un retrato fiel da lingua e costumes da nosa comarca. Os filólogos así o constatan e son numerosos os estudosos de etnografía que botan mao dos datos que nos ofrecen os versos do poeta como fidedignos. Logo, por que imos dubidar de que en verdade existise Xan, o gaiteiro de Sorribas? Vexamos como nolo presenta o autor:

 

NA VOLTA DA SEGA

O gaiteiro de Sorribas

i o capador de Magaz,

se atoparon no camiño;

¡primo aiquí! ¡primo aculá!

O primeiro con seu fillo

i o segundo con dous máis,

viñan de aló das Castillas

onde foran a segar;

pois non solo son galegos

os cuarenta mil e máis,

que todos, todos os anos

a facer a sega van,

sinón que tamén do Bierzo

tein estilo de viaxar

co mesmo fin, dez ou doce,

máis que agudos folgazais,

entre os que facer debemos

aiquí mención especial

do gaiteiro de Sorribas

i o capador de Magaz.

………………………

CAPADOR:¿ E como che vay, parente?

GAITEIRO: Parente, ¿como che vay?

CAPADOR: A min ben, ¿ y a ti, meu primo?

GAITEIRO: Ay, meu primo, a min ben mal.

CAPADOR: ¿ E logo?

GAITEIRO: –  Logo roubáronme.

CAPADOR:-¿ Os ladrois?

GAITEIRO: - Claro está.

CAPADOR: -¿A ti solo?

GAITEIRO: – Y a cuadrilla

 q´ayer deixamos atrás

eu y o fillo.

CAPADOR:– ¿Y eran muitos?

GAITEIRO: Eran polo corto un par.

CAPADOR: - Entonces ya non me pasma

que vos puderan roubar,

 viaxando a cuadrilla sola

 y eles sendo dous ou máis.

Pero ¿ onde tiñas os cuartos?

GAITEIRO:-No farraco.  

CAPADOR: - ¡Borrican!

sete veces os garduños

me saliron e jamás

puderon a min roubarme.

GAITEIRO: ¿ e logo tu, como fais?

CAPADOR: Logo as engulo.

GAITEIRO: – Fais mal;

¿e si para botalas fora

un entripado che dá?

CAPADOR: Sufro e calo; peor fora

 que, como a ti, un garduñán

m´as ripase.

GAITEIRO: – ¿ Y en seguida?

CAPADOR: En seguida q´o que pan

foy boto fóra, c´os dedos

me poño listo a escarbar…

GAITEIRO: ¿ E che fará bon estómago

as coronillas cabais

       atopar.

CAPADOR: - Claro

GAITEIRO:– ¿ E despois?

     CAPADOR : Despois as volvo a tragar.

GAITEIRO: Bon proveito; non da o demo

n´artimaña que tu dás;

nin Merlín sabe máis cencia

q´a que deprendiche.

CAPADOR: – Ay  Xan?;

Fala quedo.

GAITEIRO: – Pois?.

CAPADOR: – Recordo

q´os ladrois vecindá

en Madri tein, onde as cordas

 d´ese tilégrafo van,

 e todo o q´aiquí parlamos

                e poden aílí escuitar.

------------------------------------------

Chegaron presto a unha ponte

i o capador de Magaz

parouse e dixo: “Sentémonos,

pois é hora, aiquí a xantar.”

Entonces gaiteiro e fillo,

o capador e os dous máis,

quitando os fatos das costas,

sentáronse a comer pan

cunhas boas rebanadas

de toucín crudo, que traen

inda do que das súas casas

sacaron pra ir a segar.

Despois da andorga ben chea,

ca cabeza cada cual

no seu fato, tripa arriba

tendéronse a descansar,

quedando a pouco dormidos

en gracia de Dios e en paz.

Unha hora larga estuveron

na ponte roncando ben,

Cadro de Primitivo Armesto

hasta que ia despertando

o gaiteiro, berrou: “Ei;

levantaivos que inda hoi temos

que andar dúas leguas ou tres.”

………………………………

Despois de muitos discursos

sobre a mellor moda de ir

a catar o fato ó río,

conviñéronse por fin

en que o gaiteiro colgao

se puxese do pretil

da ponte, e logo baixando

por seu carreñouzo Luís,

das dedas se lle colgase:

que outro logo, de cuadril

en cuadril baixando ós peis

de Luís, quedase ailí

colgao deles; que dos deste

se colgase outro, e por fin

que o colgallo arrematase

o capador, que a cerviz

logo debía no río

amergullando fundir,

pra sacar preso nos dentes

o fato do seu sobrín.

Ia colgaos unhos de outros

cuatro estaban, e de Luís

polo carrelo baixando

o capador, cuando oír

deixouse a voz do gaiteiro

que agarrao do pretil,

lles berraba: —Ia non podo

tanto peso resistir...

Os brazos ia se me esgazan;

me troncho polos cuadrís,

i as maos vánseme esvarando

polas pedras do pretil

—Descansa un pouco. (Berroulle

o capador) ¿Tu ois? —Sín.

—Pra non esvarar, nas maos

podes en tanto cuspir

i arrestregalas. —Razón

teis que che sobra; inda a min

o demo non me soplara

unha idea tan feliz.

Ó punto, pra descansar

un pouco, e logo cuspir

nas maos e arrestregalas,

apartouas do pretil,

e pegando unha zoupada

todos fóronse a sumir

aló no fondo do río

cos paos e o fato de Luís.

……………………………..

Contan que daquel naufragio

libráronse solo dous,

anque cos coiros maceaos

o mesmo ou máis que un zurrón,

Luís foi un, que clavar pudo

as uñas nunhos lastrois,

i o gaiteiro navegando

na inflada gaita de fol.

Contan tamén que ós tres días

do río o recio cachón,

cual botos inchaos, na arena

outro par deles botou.

E contan, por fin, que un ano

correu, porque quixo Dios,

sin que soupese ningún

qué fora do capador.

 A incrible peripecia  do noso gaiteiro é ficción claro está, pero iso non imposibilita a existencia destes personaxes, sen dúbida, humildes e inocentes, obxecto desta cruel sátira social que retrata tres realidades evidentes para Antonio Fernández Morales:

1ª- Como  muitos galegos e bercianos facían uso dun traballo temporal como era o da sega en Castela.

.

2ª Como unha chea de homes contemporizaban este labor da sega en Castela con outro oficio (o de gaiteiro ou capador) noutros momentos do calendario anual que desenvolvían na súa aldea e contorna.

3ª  Como estas xentes renegan do Progreso que descoñecen e mesmo na súa ignorancia o critican.  Lembremos a este respecto o que di o capador:

—Dende que a clas liberal

quitou os frades, o mundo

cheo de bruxas está.

Cuando eu era realista

tiña a bruxería máis

vergoña; de noite andaba,

pero de día jamás.

Logo o oficio de gaiteiro no XIX, tamén en boa parte do XX, non era un oficio que dera muito carto, era unha ocupación complementaria na aldea, aínda que iso si, suficientemente diferenciada e claramente identificable como tal, pois o noso personaxe case sempre é denominado gaiteiro e só unha vez se usa o seu nome propio, Xan.

En canto ao instrumento denomínase gaita de fol por diferenciar con claridade o tipo de gaita ao que facemos referencia. Cítase unha soa vez con carácter metonímico, para destacar ademais o valor do fol inchado (a parte polo todo) que impide,  a modo de salvavidas, o afogamento do noso gaiteiro no mar.  O ton humorístico parateatral semellante á comedia,  cobra logo un carácter simbólico á hora de describir a este antiheroe popular como representante daquela masa de labregos de clase baixa.